AURELIO S. AGCAOILI
Alimpatok iti Panawen ti Ariangga
(Maika-3 a Gunggona, Iluko, Don Carlos Palanca Memorial Literary Awards 2007)
Alimpatoc, 1, alimpapatoc. En cosas altas el extremo superior o cumber.=Tomaso tambien por lo mas alto a que uno puedo subir, v.g. en un arbol, en una cucana, etc. V. toctoc, patocpatoc. –El M.R.P Predicador Fr. Andres Carro, Vocabulario Iloco Espano, 1888.
I. Ti Pakasaritaan ti Mutia ti Ladingit, 1972
Maysaak a mutia, kunana. Mutia ti ladingit. Ken mutia met ti alimpatok dagiti amin a ragsak.
Siak ni Teresa, kunana, ngem timek ni Ina Wayawaya ti yesngaw dagiti bibigna. Adda bukod a biag dagitoy a bibig a tinubay dagiti buteng kadagiti sipnget ti pagbabakalan. Inap-apiras idi ni Bannuar dagitoy a bibig iti laksid dagiti rinnupak iti man kapatagan wenno iti kabambantayan.
Riknaen ni Teresa ti bibigna. Mariknana ti bibig ti Ina Wayawaya a nagawan. Babaen dagiti mailiw a ramayna a makaammo iti didigra kadagiti pannusa ti kabusor, iti pang-or ti batuta iti bukot, wenno iti kugtar ti nakabota a soldado, wenno iti tukkuol ti ngudo ti paltog iti bibig tapno iti sugat sadiay nga agsayasay ti dara a maisibog iti tapok, maigamer iti arimukamok tapno agsubli iti danum ti baybay, sa iti tudo, sa kadagiti bulbulong dagiti kayo iti kabakiran a kuta dagiti sabali pay a mannakidangadang a kas kadakuada ken Bannuar— babaen dagitoy a ramay nga idi un-unana saan a makaammo iti rigat ti makigapgapas ngem nakasursuro nga agbaredbed kadagiti dunor dagiti kapadada a mannakigubat, rinikna sadiay ni Teresa dagiti aglemlemmeng a lagip ni ayat a binendisionan dagiti mabigatan nga ar-arapaapda ken Bannuar: ti anakda a buniaganda iti Rebo nga agtawid kadagiti amin a tagainep dagiti mannakidangadang ken iti tagainep ni Ina Wayawaya, anak nga agtawid iti kari a wayawaya ken dangadang ni Ama Puon.
Uppat-lima-innem a henerasion, kuna ni Teresa, ket kitaenna dagiti ramayna a makaammo itan iti kapuyo, iti sugat iti panaggapas.
Mutiaak iti saklot ti sipnget ken ti apiras ti ubing a rabii nga adda kadagiti bituen a kunam la no nagtutulag a nagawan itatta, kunana.
Umuliak iti bantay, iti Bantay Sinamar, ta sadiay nga idatonko ti atang dagiti panawen, ti atang ni ayat, ti atang ni agay-ayat nga awan patinggana, kunana.
Iti labba a susuonna adda ti sabsabot a naglaon iti niniugan, ti napaggudua a liningta nga itlog ti manok a minanador ti maysa a napaamo nga abuyo, ti nalangto a gawed nga uray la bumerde ti sagutna a sugpet ken nanam, ti bua a makaparegta nga aggapu a mismo iti immula ti nagawan a kaayan-ayat, ti muskada a parabur dagiti bangkag a sinukay dagiti arado ken pinget ken pannakaawat ti kayat a sawen ti pannakidangadang iti biag, ken ti arak ti basi nga isu ti nangpartuat manipud iti basi ti babai, ti nasam-it a basi ti babai a no tilmonen, saanna a panawan ti karabukob, agtalinaed sadiay, ket iti karabukob nga agbirok iti rugso kadagiti gumawgawawa a bibig. Lagipenna ita ti panangpaingelna iti basi iti burnay, ti panangikabilna iti parek iti bennal— ti nasam-it a tubbog ti unas, ti panangikalina iti burnay iti sirok ti sarusar tapno di magargaraw, ti pananglukatna iti nakedngan nga aldaw, ken ti panagalingasaw ti nasam-it a basi ti babai, ti panangaronna iti pagarakan, ti naandur a panangkadkadua kenkuana ti apuy tapno makaruk-at ti arak iti basi, ti panagbalin ti basi a nakaro nga espiritu a no maitangguap, kunam la no nalamuyot a diro nga aglansad iti bibig, sa iti lilidduokan, sa iti barukong, sa iti boksit, sa iti kinatao, agingga a pabaraenna ti piditpidit, ti pispis, ti bibig, ti puso, ti ungto dagiti ramay, ti gitebgiteb dagiti pulso, ti timek, ti dila, ti pus-ong, ti kinatao.
Diakon agibit pay, kunana.
Bay-ak a ti ibit ti mangib-ibit kaniak, kinuna pay.
Iplastarna ti dalungdongna tapno di serken ti lamiis ti tengngedna, sa ti pispisna, sa ti piditpiditna.
Tarimaanenna ti panagplastar ti sussusuonenna a labba a naglaon iti datonna iti nagawan. Agisem— iti makaawat nga isem.
Mabisin met ti kararua, kunana, kas iti panagbisin ti barukong, ti idda, ti ules, ti pungan, ti bibig, ti sellang, Apo Dios a Manangngaasi, Apo Dios a Nagtagilasag, tapno maawatam ti pinarsuam, dakami a gumawgawa, Apo Dios, kaasiannakami, degdegam ti panangngaasimi iti bukodmi a bagi, degdegam ti panangngaasimi iti sabali, degdegam ti panangdegdegmi iti panangawatmi kadagiti misterio ti biag a dimi unay maawatan.
Agisem— iti makaawat nga isem.
Wanawananna ti agsipungtuan a kinelleng, dagiti di mamingga a bangkag, ti agpakpakada a tartaraudi a lawag ti aldaw iti adayo nga agtunda iti Bantay Sinamar.
Umanges iti nauneg ket bay-anna a lang-abenna amin a nasadiwa nga angin nga aggapu kadagiti tanap, turod, ken waig a mangliklikmut kenkuana.
Iti masanguananna, adda dagiti turod nga agtunda iti sungadan ti nabaneg a bantay nga iti sakaanan daytoy ket ti agassawa a duogan a puon ti mangga a pangidatonanna iti atang.
Matagtagainepna ni Bannuar.
Mabisinak, kuna ti nagawan ngem umis-isem. Adda rayray ti bituen kadagiti matana, adda panagpannakkel iti takderna. Addada iti sirok ti maysa a kayo a dina mailangaan ngem kayo a narukbos ket kunam la no maysa a higante a payong a makaatipa iti rungsot ti panawen.
Agatangak, isungbatna iti nagawan.
Mawawak, kuna ti nagawan.
Agpatedtedak iti arak, mangilasinak iti baso iti sarukang, isungbatna iti nagawan.
Mailiwak, kuna ti nagawan.
Aprosak ti bibigmo, Bannuar, isungbatna iti nagawan. Babaen dagiti ramayko, birokek dagiti nabiag a kari dagiti nabiag nga agekmo.
Mailaak kenka, kuna ti nagawan.
Agur-urayak iti bantay, agur-uray ti sarukang kenka, agur-uray ti atang kenka, isungbatna iti nagawan.
Arakupennak, kuna ti nagawan. Adda biag kadagiti matana, adda kidser kadagiti barukongna, adda nakalemmeng a biag iti timekna. Daytoy ti timek a nangririing iti riknana kadagiti rabii a pampanunotenna ti masakbayan ti dangadang. Sumarut daytoy a timek kadagiti diding ti pakinakemna sa aglansad iti barukongna ket iti kinalamolamo dagiti riknada, ited ni Teresa amin a tagainep ken ni Bannuar.
Agpabus-oy ni Teresa agingga a ti riknada ken Bannuar agbalin a pul-oy iti Amianan, samiweng kadagiti rabii a mabibbibi ti nagawan. Agsala dagiti bagida iti sala idi sariugma, iti sala dagiti antigo a rikna nga iti lasag, sadiay a nagapon, nagpaisalakan, nagbirok iti kaikarian.
Langgong, isungbatna iti nagawan.
Aguni dagiti saltek iti parbangon, agkonsiertoda iti panangipakdaarda iti isisingising ti init. Malukag. Balkoten ti lamiis nga aggapu kadagiti kinelleng ken bambantay iti daya. Iti sipnget, arikapenna ti bautek iti uluananna ket sungbatanna dagiti naimbag a damag dagiti saltek.
Malagipna ita ti panangkuddotna iti luppo ti nagawan, ti kinatangken ti piskel kadagiti luppo a nagadawanna ita iti pigsa a magna tapno itundana ti taraon nga inkarina iti tagtagainepna.
Mariknana ti bara ti sang-aw ti nagawan iti teltelna, iti lapayagna, ti panagbabasa dagiti piditpiditna, ti panagluloken ti sibubukel a kinataona. Malunag a kas kandela iti arakup ti nagawan, ket tagikuaenda nga agpada dagiti kanito, agtakawda kadagiti oras iti agpatnag a di maturog.
Dinak ay-ayaban, kunana.
Saan, kuna met ti ay-ayaten. Ur-urayenka iti panawen a naikari. Kayatko a makita ti masakbayan. Dagiti Bannuar a patanoren ti ili. Dagiti Bannuar nga aggapu iti darepdep ken sellang ken rugsota.
Aprosan ni Teresa ti tianna. Agbalin isuna a ni Ina Wayawaya.
(adda pay tuloyna)
