AURELIO S. AGCAOILI
Alimpatok iti Panawen ti Ariangga
(Maika-3 a Gunggona, Iluko, Don Carlos Palanca Memorial Literary Awards 2007)
Alimpatoc, 1, alimpapatoc. En cosas altas el extremo superior o cumber.=Tomaso tambien por lo mas alto a que uno puedo subir, v.g. en un arbol, en una cucana, etc. V. toctoc, patocpatoc. –El M.R.P Predicador Fr. Andres Carro, Vocabulario Iloco Espano, 1888.
I. Ti Pakasaritaan ti Mutia ti Ladingit, 1972
Maysaak a mutia, kunana. Mutia ti ladingit. Ken mutia met ti alimpatok dagiti amin a ragsak.
Siak ni Teresa, kunana, ngem timek ni Ina Wayawaya ti yesngaw dagiti bibigna. Adda bukod a biag dagitoy a bibig a tinubay dagiti buteng kadagiti sipnget ti pagbabakalan. Inap-apiras idi ni Bannuar dagitoy a bibig iti laksid dagiti rinnupak iti man kapatagan wenno iti kabambantayan.
Riknaen ni Teresa ti bibigna. Mariknana ti bibig ti Ina Wayawaya a nagawan. Babaen dagiti mailiw a ramayna a makaammo iti didigra kadagiti pannusa ti kabusor, iti pang-or ti batuta iti bukot, wenno iti kugtar ti nakabota a soldado, wenno iti tukkuol ti ngudo ti paltog iti bibig tapno iti sugat sadiay nga agsayasay ti dara a maisibog iti tapok, maigamer iti arimukamok tapno agsubli iti danum ti baybay, sa iti tudo, sa kadagiti bulbulong dagiti kayo iti kabakiran a kuta dagiti sabali pay a mannakidangadang a kas kadakuada ken Bannuar— babaen dagitoy a ramay nga idi un-unana saan a makaammo iti rigat ti makigapgapas ngem nakasursuro nga agbaredbed kadagiti dunor dagiti kapadada a mannakigubat, rinikna sadiay ni Teresa dagiti aglemlemmeng a lagip ni ayat a binendisionan dagiti mabigatan nga ar-arapaapda ken Bannuar: ti anakda a buniaganda iti Rebo nga agtawid kadagiti amin a tagainep dagiti mannakidangadang ken iti tagainep ni Ina Wayawaya, anak nga agtawid iti kari a wayawaya ken dangadang ni Ama Puon.
Uppat-lima-innem a henerasion, kuna ni Teresa, ket kitaenna dagiti ramayna a makaammo itan iti kapuyo, iti sugat iti panaggapas.
Mutiaak iti saklot ti sipnget ken ti apiras ti ubing a rabii nga adda kadagiti bituen a kunam la no nagtutulag a nagawan itatta, kunana.
Umuliak iti bantay, iti Bantay Sinamar, ta sadiay nga idatonko ti atang dagiti panawen, ti atang ni ayat, ti atang ni agay-ayat nga awan patinggana, kunana.
Iti labba a susuonna adda ti sabsabot a naglaon iti niniugan, ti napaggudua a liningta nga itlog ti manok a minanador ti maysa a napaamo nga abuyo, ti nalangto a gawed nga uray la bumerde ti sagutna a sugpet ken nanam, ti bua a makaparegta nga aggapu a mismo iti immula ti nagawan a kaayan-ayat, ti muskada a parabur dagiti bangkag a sinukay dagiti arado ken pinget ken pannakaawat ti kayat a sawen ti pannakidangadang iti biag, ken ti arak ti basi nga isu ti nangpartuat manipud iti basi ti babai, ti nasam-it a basi ti babai a no tilmonen, saanna a panawan ti karabukob, agtalinaed sadiay, ket iti karabukob nga agbirok iti rugso kadagiti gumawgawawa a bibig. Lagipenna ita ti panangpaingelna iti basi iti burnay, ti panangikabilna iti parek iti bennal— ti nasam-it a tubbog ti unas, ti panangikalina iti burnay iti sirok ti sarusar tapno di magargaraw, ti pananglukatna iti nakedngan nga aldaw, ken ti panagalingasaw ti nasam-it a basi ti babai, ti panangaronna iti pagarakan, ti naandur a panangkadkadua kenkuana ti apuy tapno makaruk-at ti arak iti basi, ti panagbalin ti basi a nakaro nga espiritu a no maitangguap, kunam la no nalamuyot a diro nga aglansad iti bibig, sa iti lilidduokan, sa iti barukong, sa iti boksit, sa iti kinatao, agingga a pabaraenna ti piditpidit, ti pispis, ti bibig, ti puso, ti ungto dagiti ramay, ti gitebgiteb dagiti pulso, ti timek, ti dila, ti pus-ong, ti kinatao.
Diakon agibit pay, kunana.
Bay-ak a ti ibit ti mangib-ibit kaniak, kinuna pay.
Iplastarna ti dalungdongna tapno di serken ti lamiis ti tengngedna, sa ti pispisna, sa ti piditpiditna.
Tarimaanenna ti panagplastar ti sussusuonenna a labba a naglaon iti datonna iti nagawan. Agisem— iti makaawat nga isem.
Mabisin met ti kararua, kunana, kas iti panagbisin ti barukong, ti idda, ti ules, ti pungan, ti bibig, ti sellang, Apo Dios a Manangngaasi, Apo Dios a Nagtagilasag, tapno maawatam ti pinarsuam, dakami a gumawgawa, Apo Dios, kaasiannakami, degdegam ti panangngaasimi iti bukodmi a bagi, degdegam ti panangngaasimi iti sabali, degdegam ti panangdegdegmi iti panangawatmi kadagiti misterio ti biag a dimi unay maawatan.
Agisem— iti makaawat nga isem.
Wanawananna ti agsipungtuan a kinelleng, dagiti di mamingga a bangkag, ti agpakpakada a tartaraudi a lawag ti aldaw iti adayo nga agtunda iti Bantay Sinamar.
Umanges iti nauneg ket bay-anna a lang-abenna amin a nasadiwa nga angin nga aggapu kadagiti tanap, turod, ken waig a mangliklikmut kenkuana.
Iti masanguananna, adda dagiti turod nga agtunda iti sungadan ti nabaneg a bantay nga iti sakaanan daytoy ket ti agassawa a duogan a puon ti mangga a pangidatonanna iti atang.
Matagtagainepna ni Bannuar.
Mabisinak, kuna ti nagawan ngem umis-isem. Adda rayray ti bituen kadagiti matana, adda panagpannakkel iti takderna. Addada iti sirok ti maysa a kayo a dina mailangaan ngem kayo a narukbos ket kunam la no maysa a higante a payong a makaatipa iti rungsot ti panawen.
Agatangak, isungbatna iti nagawan.
Mawawak, kuna ti nagawan.
Agpatedtedak iti arak, mangilasinak iti baso iti sarukang, isungbatna iti nagawan.
Mailiwak, kuna ti nagawan.
Aprosak ti bibigmo, Bannuar, isungbatna iti nagawan. Babaen dagiti ramayko, birokek dagiti nabiag a kari dagiti nabiag nga agekmo.
Mailaak kenka, kuna ti nagawan.
Agur-urayak iti bantay, agur-uray ti sarukang kenka, agur-uray ti atang kenka, isungbatna iti nagawan.
Arakupennak, kuna ti nagawan. Adda biag kadagiti matana, adda kidser kadagiti barukongna, adda nakalemmeng a biag iti timekna. Daytoy ti timek a nangririing iti riknana kadagiti rabii a pampanunotenna ti masakbayan ti dangadang. Sumarut daytoy a timek kadagiti diding ti pakinakemna sa aglansad iti barukongna ket iti kinalamolamo dagiti riknada, ited ni Teresa amin a tagainep ken ni Bannuar.
Agpabus-oy ni Teresa agingga a ti riknada ken Bannuar agbalin a pul-oy iti Amianan, samiweng kadagiti rabii a mabibbibi ti nagawan. Agsala dagiti bagida iti sala idi sariugma, iti sala dagiti antigo a rikna nga iti lasag, sadiay a nagapon, nagpaisalakan, nagbirok iti kaikarian.
Langgong, isungbatna iti nagawan.
Aguni dagiti saltek iti parbangon, agkonsiertoda iti panangipakdaarda iti isisingising ti init. Malukag. Balkoten ti lamiis nga aggapu kadagiti kinelleng ken bambantay iti daya. Iti sipnget, arikapenna ti bautek iti uluananna ket sungbatanna dagiti naimbag a damag dagiti saltek.
Malagipna ita ti panangkuddotna iti luppo ti nagawan, ti kinatangken ti piskel kadagiti luppo a nagadawanna ita iti pigsa a magna tapno itundana ti taraon nga inkarina iti tagtagainepna.
Mariknana ti bara ti sang-aw ti nagawan iti teltelna, iti lapayagna, ti panagbabasa dagiti piditpiditna, ti panagluloken ti sibubukel a kinataona. Malunag a kas kandela iti arakup ti nagawan, ket tagikuaenda nga agpada dagiti kanito, agtakawda kadagiti oras iti agpatnag a di maturog.
Dinak ay-ayaban, kunana.
Saan, kuna met ti ay-ayaten. Ur-urayenka iti panawen a naikari. Kayatko a makita ti masakbayan. Dagiti Bannuar a patanoren ti ili. Dagiti Bannuar nga aggapu iti darepdep ken sellang ken rugsota.
Aprosan ni Teresa ti tianna. Agbalin isuna a ni Ina Wayawaya.
(adda pay tuloyna)
Ti Ligsay, Ti Anniniwan Ken Ti Daton
Maika-2 a Gunggona, Iluko, Palanca 1997
Adda met ostia iti tadem
--R. Duque, "Apo Kari"
Daytoy a sabsabot ti kopita.
--Ari Almazan iti Ilokos
Pinugotanda ti ulo ti padi sada imparada. Intabonda ti padi iti ligsay.
--Kuna ti maysa a saksi
1. Ti Ligsay
"Dika am-ammo, Tatang ngem umayka ta sagrapem ti grasia dagitoy a makan," inyayab ni Bannuar iti altar a kayo iti puseg ti bantay. "Simsimam met, ama, ti ingel ti basi iti kopita a sabsabot ti bukodmo met laeng nga ulo. Adda kinalinteg ti nakaparsuaan, Tatang. Mauraytayonto met laeng dayta." "Kasta met kenka, Nanang. Sagrapem met ti grasia dagitoy a taraon. Kas insapatak, adtoy a tungpalek ti inkarik kenka."
Inurnos ni Bannuar dagiti nayon ti atang. Sinindianna ti agassawa a kandela nga inggapuna iti ili.
ITAN TA MAYSAN ISUNA a bangkay, itan ta nagsinan ti mortal a bagina ken ti kararuana, nawayan ni Padre Ili Agtarap a sumarut iti sabali a dimension ti panawen ken lugar. Apagapaman ti pannakatayna: adda nasidap a husga iti tadem nga ikut ti kabusor. Nagsayasay ti darana iti apagapaman iti rekkang a daga ti sabali nga ili a nakaisadsadanna gapu iti Tignay.
Nakitana itay no kasano ti panangisina ti maysa a kabusor iti ulona iti bagina. Ubing a mannakidangadang ti kabusor ken adda peggad iti garawna. Uray iti bisked dagiti takiagna, adda sadiay ti kinaawan kaasi. Makita man ni Padre Ili dagiti mansa a dara iti dakulap ti ubing a kabusor. Makitana itan ti madagullit nga eksena iti Orapronobis. Makitana itan ti rueda ti pakasaritaan ti dangadang iti Kailokuan.
Ay, iparada dagiti kabusor ti daradara nga ulona. Buyaenna ti pannakaiparada ti ulona. Adda ay-ayam iti pabuya ti bileg, kinunana.
Nakaisem.
Naasian kadagiti ubbing pay a soldado ti estado. Immub-ubingan ngem mammapatayen, kinunana.
Nakitana ti awanan nagan a buteng iti pugot a rupana. Rumabiin idi ikali dagiti kabusor ti bagina ken ti dua pay a kaduana a nasalamaan dagiti kabusor.
Minatmatan manen ni Padre Ili ti pakabuklan dagiti bantay iti sanguananna. Madamdama pay, nakangatonton ti bulan tapno karitenna ti natalinaay a langit. No dumteng ti ligsay, bendisionannanto dagiti kakadua, warisannanto ida kas iti panangwaris dagiti panglakayen idi un-unana kadagiti nagkauna a mannakidangadang tapno salaknibanda ti ili.
Malagip ita ni Padre Ili ni Ari Almazan ken ti kopitana a sabsabot ti ulo ti kalaban. Managpartuat ti dangadang, kunana iti nakemna. Adda bukodna a wagas, adda bukodna nga arte.
Iti sellag ti bulan, birokenna ti sungbat dagiti nagsasanga a saludsod. Iti ulimek ti rabii, arapaapenna ti bendision ti langit a patienna nga iti naglabas a panawen ket tinagikuan ti kabusor. Padpadasenda ita a babawyen dayta a panagtagikua ti kabusor iti langit a tagikukua koma dagiti amin nga umili. No apay a saan a nagkedked a kumappeng iti Tignay, nalawag kenkuana ti gapuna. Ti langit ket para iti sapasap. Ti kinalinteg ket para iti amin. Ti bendision ti nakaparsuaan ket saan a tagikukua laeng dagiti addaan.
Nabayagen daytoy a dangadang, kuna ni Padre Ili iti nakemna. Dagdagullitenna dagitoy a balikas sana wanawanan iti sellag ti tapik ti rabii tapno agtalna ti kapanunotanna. Iti anniniwan dagiti kayo a parnuayen ti sellag, iladawanna dagiti tawen a naglabas, dagiti sinninged a napugsat, ti kaamaan a dina natagikua. Agingga ita, ar-arikapenna iti harukongna no ania ti isungbatna ken ni Ka Bannuar, ti puritakna a dina am-ammo, ti anakna nga anak metten ti Tignay.
Dispensarem ti panangyimotko iti kinaamak kenka, Bannuar, kinunana iti naminsan.
Ngem iti laeng darepdep a naisawangna dagitoy a balikas. Kasla marunaw no malagipna nga iti panagbirbirokna iti kinalinteg para iti kaaduan, impaidamna met laeng dayta a kinalinteg ken ni Ka Bannuar, ni Ka Bannuar a nagtaud iti awanan nagan a derrep iti sellangna. Ita, iti ligsay, mawanawananna ti anasaas ti ubing a mannakidangadang a nagawan, nagpukaw iti nakemna, ti ubing a naggapu kenkuana ngem dina am-ammo. Suratanna ti anasaas ket ipatulodna iti amian, iti pul-oy a sumarut iti anges, iti kinatao, kadagiti kabambantayan, kadagiti maskara a rumbeng unay nga usaren tapno matikaw ti kabusor, kadagiti sipnget a pangilemmengan ti kinaasino tapno di mabirokan ti kalaban.
Kasarita ita ni Padre Ili ti anasaas ti ubing a mannakidangadang a pinaidamanna iti kinaamana. Kasaritana tapno dumawat iti pammakawan. Kasaritana tapno nagananna dagiti buteng ken distansia a namagsina kadakuada.
Matmatanna ti unnat a buok ti ubing a mannakidangadang. Buokna met daytoy. Lasinenna ti nabisked a lasag iti sellang ti ubing, lasagna met daytoy. Ket ti rupanget iti muging ti ubing a mannakidangadang ken ti saggaysa laeng nga isemna—amin dagitoy ket isuna met laeng, isuna, ni Padre Ili Agtarap, isuna iti sabali a pannakaipasngay, isuna iti sabali a kinatao, isuna iti sabali nga anges, isuna iti puritakna a binendisionan ti Tignay.
Kenka Bannuar,
Iti ili a naggapuak, maipinta ti dara iti langit no kasta a dumteng ti didigra, No kasano a mairamraman ti langit iti kastoy a partaan, diak ammo. Ti amok, adda sabali abuteng a parnuayen ti kasla man laeng naiwarsi a dara ti rupa ti natalinaay a langit. Ita ta leggak iti sidong ti bantaya agkatangkatang a kararuak, malagipko dagiti adu a kampay-idi iti ilik.
Kas iti kari ti ganggandiong a dadaulo ken ti ganggandiong a medalia ken pakasaritaanna, agingga ita ket parnuayenda dagiti rikana a saksi dagiti kinapudno nga aramid iti puraw a kapitolio ken ti addaan gatadna a panagtestigo.
Ay, nabannogkan nga agkatangkatang, barok. Nabannogkan a makarkarian. No malagipko dagiti ganggandiong a medalia, malagipka: sika ti pudno, sika, barok, ti kinapudno. Uray siak, ganggandionagk met, kas ti kinaganggandiong ti dadaulo.
Diak masirip no ania't kaimudingak ti panagwarsik kadagiti mannakidangadang iti manupakturado a pakasaritaan ti ilik.
Iti ilik, irakurak dagiti desuelduan nga abuyot ti estoria ti kinamalalaki ti ganggandiong a dadaulo, iwaragawagda iti angin a lang-aben ken sagrapen dagiti kailian. Ilaok dagiti abuyot ti estoria dagiti ganggandiong a medalia ti kinamaingel ken kinatured ken mamati, wen, mamati latta dagiti kailian. Patienda dagitisariugma ti dakkel a dangadang. Patienda dagiti sariugma ti naparmek a kalaban.
Pinarugma ti maingel a dadaulo dagiti kabusor--kas it panangparugmana kadatayo ita. Datayo ti kabusor--ti kalaban. Maditayonto met ngamin mamati it rehimen dagiti kari, kas ti ditay panamati iti ganggandiong a dadaulo.
Ditoy bantay, bilbilangek dagit rabii a kaatagmi ti kinaawan ti seguro ti panungpalan ti Tignay.
Bilbilangek dagiti rabii a kakibinmi dagiti buteng.
Iti idadateng ti ligsay, tagikukuaennak manen ti sabali a nakem, ti sabali a kararua.
Nabannogakon nga agkatangkatang.
Nabannogakon nga aglemlemmeng kadagiti anniniwan iti kabus. Uray iti lenned, saanen a gayyem ti sipnget. Makabannog met ti awan sardayna a dangadang.
Iti suli ti nakem, mabsogka met iti sabali a rupa ti kari.
Salsaludsudem kaniak no agikayakon iti panangikumitko iti aminko iti Tignay.
Salsaludsudem kanika no tallikudakon ti dua a dekada a pannakigamulok iti Tignay.
Daytoy ti sungbatko: bay-am a ti ligsay ti sumungbat kenka.Matmatak ita ti ligsay. Iti panagay-ayam dagiti ulep iti rupa ti bulan, birokek iti ligsay dagiti misterio ti kinatao ken ti biag iti ili ti ganggandiong a dadaulo. Inton bigat, kalpasan ti ambus, maymaysanto laeng ti kita ti waragawag: Natayen ti padi nga inawis dagiti turod, ti padi nga inawis ti ligsay, ti padi a nangipaidam kenka iti kinaama.
Mirmiraek ita ti ligsay tapno batukek dagiti pangngadua iti lansad ti sipnget nga ipasngay ti rabii. Inleppasdakon dagiti kabusor. Ngem rinibunto nga agsubliak kadagiti tagainep ken arapaap ken bangungot ti ili.
Rinibunto nga agsubliak kadagiti ubbing a siririing.
Rinibunto nga agsubliak kadagiti samiweng a bitibiten ti pul-oy a sumarut iti kararua dagiti mabisin iti kinalinteg.
Agsubliakto kenka, barok. Maminribunto nga agsubli kenka tapno agbiagak kadagiti kigaw nga essem iti barukong, iti takiag, iti luppo, iti sellang.
Agsubliakto iti tadem dagiti sirmatam ken iti linabag a putarem para iti Tignay.
Kayatko koma nga ibaga daytoy. Mannaniwak met idi sakbay a nagbalinak a padi. Ngem iti panannakaadipenko iti gimong dagiti kabusor, nalipatak ti awis dagiti pangngarig.
Nalipatak ti nagdaniw.
Inton bigat, malpaston ti ligsay. Addanto sipnget a parnuayen ti naladaw nga itataud ti bulan kadagiti bantay. Nalabit dumtengto kenka ti damag nga imparadada ti pugot nga ulok. Ayna, dimonto ikankano daytoy ta nawayawayaanton ti kararuak ket addaakton iti angesmo, siakton dayta angin a mangap-apiras kenka iti panangitartaraymo iti kumamkamat a kalaban.
Birokennak, Bannuar, barok, iti sumaruno a ligsay. Ditoyak a naitabon, ditoyakto met laeng nga agungar. Uminumdanto iti ritual a basi manipud iti kopita a sabsabot ti ulo ti kabusor. Kasta met laeng ti inaramid ni Ari Almazan, barok. Kasta met ti daniw a kayatko a suratem, ti daniw a naglaon kadagiti amin a makapagungar a pangngarig ti dangadang.
Adun a dangadang, Bannuar, barok. Makatuoken dagitoy a dangadang. Masukansukat a dangadang. Ngem uray. Awan gibus ti kinapudno. Awan patingga ti kinaimbag.
Addaakto iti sumaruno a ligsay. Urayenkanto iti sumaruno a ligsay iti kursada dagiti darepdep para iti ili, para kadagiti umili-ken para ken ni nanangmo. Arakupemto ni nanangmo--daytay arakup ti mangipatpateg, daytay arakup ti di nanglipat ken dinto manglipat--para kaniak. Ibagamto kenkuana ti insagutko a pammateg.
Dimmakelka iti sidong dagiti anniniwan, barok. Gapu itoy, nagkurangak. Pakawanennak. Ngem ammok nga iti kaunggam, adda daytay awanan naganna a pannakaawat.
Nagawan ti anasaas. Simken ken ni Bannuar ti ila a dina mailawlawag ket kasla bimtak ti ulona. Pinilitna nga iladawan ti dina am-ammo nga amana ngem nakigaw ti lagipna.
Binalkot ni Bannuar ti kopita a sabsabot ti ulo ti napasag nga amana a dina naam-ammo. Isu itan ti nagtawid iti daytoy a kopita nga umok dagiti lagip. "Tatang, tatang a diak am-ammo. Ammoyo nga imbatiyo ti saludsod. Huston dayta. Diakon biroken ti arakupyo," kinunana.
Insublina ti sabsabot ti ulo a kopita iti bakpakna.
Nakarikna manen ita iti naisangsangayan a kinaregta.
2. Ti Anniniwan
"Dimo makamatan `ta anniniwan, 'nakkong," kinuna ni Nana Lagring ken ni Bannuar. "Ni kaano man, dimonto matagikua dayta anniniwanmo. Aglisi ta aglisi no adakam, kitaem." "Estoriaem ngarud kaniak ti maipapan iti ligsay," kinuna ni Bannuar.
"Agsapataka nga umuna," kinuna ni Nana Lagring. Adda puris iti barukongna nga itay pay a kayatna a malipatan uray iti apagapaman laeng. Saan nga umdas ti lagip a kabinnulig iti biag, ammo ni Nana Lagring dayta. Siaammo nga iti kaano man, dinanto matagikua ni Padre Ili Agtarap. Ti ili ti pudpudno nga agtagikua iti nangisaldaanna iti kararuana kas iti panangisaldana met iti ili ti kararuana iti napalabas.
Binay-anna a layusen ti nakemna dagiti lagip iti ligsay, ti kakaisuna a saksi ti kigaw nga ayat ti dua a kararua a pinagsarak ti Tignay iti kapatadan ken iti kabambantayan.
Intanggaya ni Bannuar ti kanawanna sana kinuna: "Isapatak a diakto ibagbaga iti sabali amin nga ibaga kaniak ni nanangko. Isapatak iti angin ken iti bulan ken iti langit ken iti aldaw nga idulinko amin nga estoria iti nakemko. Isapatak a no dumtengto ti aldaw, isuratkonto amin dagitoy nga estoria a daniw para iti ili."
"Agkarika pay."
"Ikarik pay nga agatangakto para kadagiti kararua dagiti naipatli iti dangadang. Agatangakto iti niniogan a patanor iti ili dagiti nalinteg. Yayabkonto ti grasia iti amin agraman dagiti pilay, bulsek, ken bulding."
Ginuyod ni Nana Lagring ni Bannuar. No kasta a makitana ti paragsit ti ubing, no kasta a makitana ti takder daytoy, adda estranghero nga iliw a sumken iti lagipna. Iti ligsay, adda kaibatogan daytoy nga iliw. Ngem ita, iti baet dagiti makatuok a panagur-uray, agkamang isuna iti napalabas.
Baluden isuna ni Ili Agtarap iti ligsay, iti baet dagiti pangngaduada maipapan iti Tignay. Iti nabisked a takiag ni Ili Agtarap, agpukaw dagiti butengna kadagiti anniniwan ti ligsay.
"Kamkamatek ti anniniwanko, Lagring. Nabayagen a kamkamatek," kinuna ni Padre Ili Agtarap. Nangiruar iti Marlboro iti limed a bulsa ti nalidem nga asul a diaketna sana sinidian. Winayawayaan ti padi ti maysa a banang-es iti panangipug-wana iti asuk ti sigarilio.
Adda paraw iti boses ti padi. Dua nga aldawda a nangyaw-awan kadagiti soldado a nakasalama kadakuada.
"Dayta ti gapuna a nakikappengka iti Tignay, Apo?"
"Maysa kadagiti makaigapu. Adda sakitmi a papadi. Metapisikal ti paniriganmi iti biag. Agbibiagkami kadagiti abstrakto a konsepto gapu ta dimi ammo ti kayat a sawen ti panagkiraud ti boksit."
"Dakayo ti pinili ti Apo."
"Ammom a saan nga umdas dayta a rason, Lagring. Saan a gapu ta sika ti pinili ti Apo nga agserbi kenkuana ket ikidemmon dagiti pasamak iti aglawlaw."
"Narigat a batoken ti kapanunotanyo, apo," kinuna ni Lagring. Winarwarna ti punggosna apaman a naikkatna ti abungotna. Inay-ayam ti pul-oy ti atiddog a buok ni Lagring ken naipallais iti rupa ni padre Ili Aqgtarap. "Ay, sori."
Minira ni Padre Ili Agtarap ni Lagring. Iti anaraar ti dandanin agligsay a bulan, dadakkelen dagiti anniniwanda nga agsalsalakan iti anniniwan ti maysa a natayag a kayo iti igid dagiti kakaykaywan. Dita a wanawananda dagiti kabusor. Dita nga urayenda ti ligsay tapno ituloyda manen ti magna.
Nargaanen ti turog ti dua pay a kaduada: maysa nga estudiante iti unibersidad ken maysa a seminarista.
"Eppes ti biagko, Lagring. Awanan iti kaes-eskan. Diak ammo no asino a talaga ti kabusorko."
"Nasursurokanyonto met ngamin ti nagadal iti pilosopia, apo."
"Napukawkon ti kararuak. Kayatko a sakaen, Lagring."
"Kukuanaka ti Tignay."
"Saan nga umdas ti Tignay, Lagring, ammom dayta."
Sullatan ni Bannuar dagiti espasio iti estoria ni nanangna ken ti dina am-ammo nga amana. Ni nanangna ti pagbaliksenna iti ligsay, agsao kadagiti anniniwan iti agpakpakada a rabii. Lansadenna ti kananakem ti nanangna tapno agkumpesar iti kastoy:
Ibaludko iti barukongko ni Apo Padi nga amam, Bannuar. Diak ammo. Ngem nariknak kenkuana ti kayat a sawen ti dagensen ti nakem, ti labus a kinapudno nga agindeg ditoy, ken `tay kinatakneng ti kinatao a di sumuko iti gargari ti poder, ti bileg, ti pirak. Adda dagiti kararua a kastoy, Bannuar. Adda dagiti kararua nga uray pasilapam ida iti diamante wenno pirak, dida mapurar, dida malipatan ti bugas ti nakaparsuaan. Nakitak daytoy iti amam a dimo am-ammo. Nariknak daytoy kenkuana, iti gitebgiteb ti barukongna, kadagiti anangsab a siak laeng ken ti sipnget ti makatarus.
Ay, Bannuar, barok, dumtengto ti panawen a maawatam ti daniw ti rikna.
Adda lengguahe ti rikna a di sumursurot iti lohika dagiti balikas kas iti kaadda met laeng ti lengguahe ti nakem a di sumursurot iti lohika ti turay.
Iti panagwanawanmi kadagiti kabusor, inuraymi ti idadateng ti ligsay.
Adda buteng iti dayta a panagwanawanmi. Sumangpet ti kabusor a di mapakpakadaan-kas kadagiti mannibrong iti kinatao, kas kadagiti mannanakaw iti rikna.
Ngem adda met gagar a nangikut kadakami iti isasangbay ti sipnget kalpasan ti ligay. Lallayen ni mam a dimo am-ammo ti Des Profundis, iti lengguahe nga estranghero kaniak ngem iti timek a banarbar ken agpaparaw a nabayagen nga am-ammok. Tagikukuaennak dayta a timek. Iti sipnget, iti laksid ti Tignay, agpabus-oyak, isdatonko ti kararuak iti maysa pay a kararua a mabisin, mawaw, agbirbirok iti atang kadagiti pangngarig iti Tignay, kadagiti daniw iti pannakapadso dagiti kakadua.
Iti sipnget kalpasan ti ligsay, riniputankami dagiti mapengpengdan a rikna. Winayawayaanmi dagiti rumrumkuas nga essem. Sika, Bannuar, ti bunga dayta a panangwayawayami kadagiti rikna.
Ngem adipenennak dagiti anniniwan kalpasan ti panagpabus-oy. Diak ammo no apay nga iti idadakkelmo, pagaayatmo ti mangay-ayam iti anniniwanmo. Gapu ngata ta rimmusingka iti anniniwan ti ligsay?
Iti katengngaan ti aldaw, kas pagarigan, rummuarka iti duag, karitem ti anniniwam.
Itarayam. Samonto met laeng urayen. Samonto met laeng sublian.
Dimo pay laeng am-ammo ti amam. Pito a tawen nga imbagbagak ngamin kenka a putotnaka ti anniniwan no kasta a diakon ammo ti ibagak maipanbggep iti amam.
Ayna, saan a kas karina ti agilimed, ti mangisawang iti maysa a kinapudno. Adda rehimen ti pudno, barok.
Ania ti ibagak iti maysa nga ubing a pito laeng ti tawenna no saludsodenna no yan ti amana? Ibagak kadi nga ur-urayek iti ligsay, iti sipnget kalpasan ti ligsay? Ibagak kadi a nagpukawen? A linamuten ni Apo Daga?
Ibagak kadi a sinalaan dagiti kabusor ti pugot nga ulona, intudokda daytoy iti maysa a sudsod sada impatengnga iti paginuduanda?
Ibagak kadi a pinagritualanda ti bagi ti amana, dinusada kas iti pannusa nga ipalpalak-amda kadagiti amin a miembro ti Tignay?
Ibagak kadi nga intabonda ti bangkay iti ababaw a tanem a no agalingasaw ket araken dagiti aso a walang?
Nagulbodak babaen ti panangibagak iti maysa a kinapudno: a sika ket putot ti maysa nga anniniwan a ni kaanoman ket diak natagikua.
Ngem kukuak amin a lagip, Bannuar. Tinagikukuak amin a lagip ni karayo, ni pangngadua, ni buteng, ni panagsalakan iti barukongko.
Minira manen ni Bannuar dagiti anniniwan kalpasan ti ligsay. Malagipna dagiti pasamak. Malagipna ti panangkamkamatna iti anniniwanna. Uray iti idadakkelna, pagaayatna nga itartarayan ti anniniwanna. Inton bigat, sumalog iti ili ti inana a kaduananto manen ti anniniwanna iti aldaw. Inton bigat ti pimpon ti inana, ti maestrana maipapan iti anniniwan kalpasan ti ligsay.
Inton sumalog no bigat tapno saksianna iti adayo ti pumpion ti inana, itartarayannanto manen ti anniniwanna. Agburayokto manen iti barukongna ti naglaok a ragsak ken pannakatektek. Atiddog a panagsalog no bigat, impalagipna iti bagina. Masapulna ti kired a daton ti turog. Inarapaapna ti ridep, ti maysa a nakataltalna ken nakaun-unday a ridep.
Insadagna ti ulona iti bakpakna ket nayepyep iti pul-oy nga umap-apiras iti rupana. Kinontrana ti riknana a mangsindi koma iti maysa a Marlboro sakbay a maturog. Imutanna ti bagina ita. Masapulnanto ti sigarilio nga andingayna iti isasalogna.
Ti sagawisiw ti pul-oy ti husto a nangyepyep kenkuana.
3. Ti Daton
"Nagan!" imbugkaw ti nakabota a soldado. Pinapispisanna ni Bannuar. Pangaan ti soldado a natataengan bassit ngem isuna. Nagbariwengweng ni Bannuar. Iti silnag ti nakudrep a bombilia ti maysa a kampo iti dayaen ti palasio ti obispo a nagpaayan naminsan ni Padre Ili Agtarap, nalasin ni Bannuar ti dua nga anasaas nga ipalpallais ti angin.
"Ngan, kunak ket! Natangken ti ulo ti langgong. Ikkam man, sarhento!"
Nagbariwengweng manen ni Bannuar. "Bannuar! Bannuar ti naganko!"
"Dika met gayam umel, lungatka! Napanan dagiti kakaduam? Nangipanam iti lagipmo ken ni Padre Ili Agtarap nga amam, ha, puritak ti lalaki a nakaabito?"
"Awan ammok. Patayendakon, pangngaasiyo."
"Sarhento!"
"Sir, yes, sir!"
"Alaem ti labaha!"
"Sir, yes, sir!"
"Alaem ti pangasaan!"
"Sir, yes, sir!"
"Alaem ti langdet!"
"Sir, yes, sir!"
"Balinsuekenyo ti balud!"
"Maasikayo kaniak, apo. Patayendak laengen!"
"Nangidulinam iti kopita a sabsabot ti ulo ti amam? Ikkatenyo ti lategna tapno dinton makaputot iti sabali pay a bannuar. Sarhento, masapultay kadi pay ti bannuar ita?"
"Saanen, sir! Ti maingel a dadaulo nga addaan iti adu a medalia ti bannuar, sir!"
"Very good, sarhento. Ikkatenyo ngaruden ti lateg ti balud. Aronanyo ti siliasi sayonto paburken ti basi. No agbureken ti basi, itapogyo ti nalaplap a lateg. Dumdumngegkayo?"
"Sir, yes, sir!"
"Ipainumyonto iti balud ti umuna a takal, gardemit!"
"Sir, yes, sir!"
"Siguraduenyo a malipatanna ti naganna a Bannuar, gardemit!"
"Sir, yes, sir!"
"Pabaawanyonto ti basi, gardemit!"
"Sir, yes, sir!"
"Ipainumyonto kadagiti amin a balud, gardemit!"
"Sir, yes, sir!"
"Ala, no natademen ti labaha, aramidenyon ti ritual ti daton a dara tapno malipatan daytoy bannuar ti kinabannuarna. Masapultay kadi pay ti bannuar, sarhento?"
"Nayanaken ti ur-urayentay' a bannuar, sir!"
Nagparang manen ti paris nga anasaas ket umis-isemda ken ni Bannuar. Kasla dida ammo ti mapaspasamak kenkuana ta nakasamsam-it ti isemda. Naglidem ti aglawlaw.
Inarikap ni Bannuar ti sigariliona. Dina ita maawatan ti kayat a sawen ti kebbakebba iti barukongna. Anian a tagainep, nakunana. Anian a kaipapanan.
Bimmangon ket iti agpakpakada a lawag ti bulan, nakitana ti anniniwanna. Nalagipna ti amana a dina am-ammo, ti dakkel a lalaki nga inay-ayatna iti laksid ti sibibiag a waw iti barukong ti maysa nga ama. Binukelna iti sirmatana ti ritual a panagtangguap iti basi iti kopita a sabsabot ti ulo. Nakitanan daytoy ken ni Ari Almazan ken dagiti Ilokano a napudno iti ili, ni Ari Almazan ken dagiti mangipatpateg iti pudno ken kinalinteg. Nalawag ita ti ladawan ti kabusor: addaan iti tadem, iti gumilgilap a tadem. Iti lawag ti bulan, gumilap ti tadem ket suknorenna ti kinalalaki ni Bannuar, ti kinataona. Anian, nakunana. Ngem makiinnangaw ti episodo ni Ari Almazan.
"Riputentayo ti estranghero a padi!"
"Sadaenyo ti mangaskasaba iti ulbod!"
"Pugotanyo ti ulo ti estranghero a mangaskasaba!"
"Ikkatenyo ti utek ti mangaskasaba!"
"Pagbalinenyo a kopita ti sabsabot ti mangaskasaba!"
"Uminontayo iti basi iti baro a kopita!"
"Ramkantayo ti baro a wayawaya!"
Makitana ti panangyabaga dagiti Ilokano a mannakidangadang ken ni aari Almazan. Mangngeganna dagiti dir-i ti balligi dagiti mannakidangadang. Makitana ti panagbaliw ti rupa ni Ari Almazan. Agbalin a padi, ni Padre Ili Agtarap. Makitana ti panagbaliw ti rupa ti padi, itayyek ti pul-oy ti nagbaliw a langa ket maisukat ti langana.
"Ti kopita, ti kopita!" Dir-i dagiti mannakidangadang.
"Uminomtay `ti basi iti baro a kopita!" Sungbat dagiti sabali pay a mannakidangadang.
Sinay-op ni Bannuar ti asuk ti Marlboro sana met laeng impug-aw. Inyabayna ti bakpakna idi agangay. Nagwanawan. Ti laeng angep ti makitana. Pinagrittuokna dagiti ramayna. Riniknana dagiti kalio a residenten kadagiti paladna.
Nalagipna ti anniniwanna idi ubing pay. Nalagipna ti anniniwanna ita. Iti sumingsingising a bigat, kinamatna ti anniniwanna tapno sambotenna ti ritual ti inana.
KABIGATANNA, iti altar a kayo iti puseg ti bantay, imparabaw ni Bannuar ti kopita a sabsabot ti ulo ti dina amiammo nga amana. Inruarna iti bakpakna ti dinawatna a niniogan ken gawed ken basi ken bua. Imparabawna dagitoy iti kayo nga altar.
"Umaykayo aminen, dakayo a simmina gapu iti Tignay. Sagrapenyo ti grasia dagitoy a taraon. Umaykayon, siak ni Bannuar," inyayabna.#
INCOMMUNICADO
Pammadayaw a Gunggona, KWF 2008
Iti final a pammadso nga agsarak iti kararua ni Bannuar ken ti amana, ni Padre Ili. Agpadada a sumuko iti balikas, ti anak iti bartolina, ti ama iti pannakaisina ti ulona iti bagina tapno salaan dagiti nangkautibo iti lengguahe ti wayawaya. Mapukawda ti engkanto ken poder dagiti sao kadagiti bibigda—ti ama ken ti anak–agingga nga agbanag ti panagungar ti bagi manipud iti tapok ti ngatangata.
- Manipud iti estoria ti Dangadang-
Iti maysa a rabii a naimut ti littugaw kadagiti bakras ti Bantay Didaya a nagsarakanta manen kalpasan ti adu bulan a dagiti laeng maar-arakattot a balikas kadagiti bungon ti Marlboro a nalabaga a paggaayatmo nga ammalan no kasta nga engkantaduennaka ti poetika ti rebolusion ket apirasem, iti lulonam kas iti pispismo, dagiti pakabuklan ti wayawaya iti aginaldaw a biag ti ili, daytoy ti kinunam kaniak, tatang: “Maulit-ulit nga awan labas ti pakasaritaan a di mangikankano iti kaaduan.”
Iti adalem ti kinasipnget iti dayta a rabii a ti riaw laeng dagiti mangrabrabii a billit ti kaduata, inladawak dagiti tawen a dita nagkita, siak iti panagbirbirokko kadagiti umno a saludsod, sika iti panagbirbirokmo kadagiti makasair a sungbat kadagiti an-anek-eken ti ili.
Nagubingak iti panaglanganmo iti inaldaw-aldaw ket ni laeng nanang ti adda kadagiti kanito nga agpangpangaduaak.
Ket ita, iti dayta a rabii, binallaagannak: “Ti korona nga itangtanggaya dagiti bayoneta kas kadagiti napipigsa nga igam itatta, saan nga agbayag daytoy ta ti daga a mangsapsappuyot iti daytoy a korona ket alisto laeng nga agrugnay.”
Nangngegko ti kinunam, ket inkabesak ti kada aweng ti sirib a naggapu kenka.
Saan a para kaniak dagitoy, ammok.
Ket iti adalem a sipnget, miniram ti panagreggaay ti daga a mangsapsappuyot kadagiti bayoneta nakaiparabawan ti korona.
Mangrugiak idin nga agsaludsod kadagiti nakain-inaka a bambanag.
Mangrugi metten nga agdanag ni nanang, agdanag para kaniak. Iti maysa nga aldaw, kinunana nga awan iti panunotna, “Bannuar, Bannuar, diakon kayat ti agikali kadagiti libro, kadagiti balikas, kadagiti makadunggiar a testamento dagiti amin nga inhustisia itatta.”
Kinitak laeng ni nanang, minalangaak.
Yaw-awatna idi ti tasa ti kape a tinimplana para kaniak.
Addaak idin iti seminario, ket saan a mailimed kadakami dagiti pasamak.
Maysa a padi ti pinugotanda iti ulo idiay Bakun. Inubonda ti agdardara pay laeng nga ulona iti maysa a natiradan a kayo sada sinalsalaan, kas ritual ti balligi ti kinaranggas ken kinadamsak. Intanemda ti bagina iti narabaw a tanem kalpasan ti panangipabpabuyada iti munisipio.
Maysa a madre ti niramesda nga immuna sada inkali iti narabaw a tanem iti maysa a kabakiran a mangtantannawag kadagiti kataltalonan iti laud.
Maysa pay a seminarista ti inkipasda, dinukotda manipud iti maysa a paggigimongan. Inyadayoda iti ka-Manilaan ket iti nalawa a kabambantayan iti daya, sadiayda nga inkali a sibibiag.
Maysa pay a padi ti sinibbarut dagiti ahente ti rehimen. Nagpukaw a kasla asuk ket agingga ita, di pay nabirokan.
Nakabutbuteng dagidi a panawen.
Adda mata dagiti diding.
Adda lapayag dagiti balay dagiti kaarruba.
Adda bibig dagiti impato a gagayyem.
Ken adda di matawaran a poder dagiti kalsada.
Iti man warnakan wenno iti pagadalan wenno iti telebision, adda sippayot kadagiti sao a maisawang. Maysa nga artista ti nangabalbalay iti sagrado a sao ti Baro a Gimong ket idinto a kunaenna a ti masapul iti panagdur-as ket disiplina, imbagana a bisikleta. Iti karsel a nagapon, nagdalus kadagiti naaangseg nga inidoro dagiti soldado a no uminom dagitoy ket kalsa sarangusong.
Naturay ti armada dagiti anniniwan a no agiwaras iti kinaranggas ket kas kadagiti dudon a dimmarup kadagiti nalawa a kapagayan idiay Nueva Ecija, a kalpasan ti idadarupda ket nabati laengen dagiti rurog dagiti nakabugbugi
a pagay ken dagiti saning-i dagiti agtagibalay.
Iti naminsan nga isasar-ongmi ken nanang idiay Laoag, daytoy ti nasaksiak: Nagdara dagiti puraw a pader ti kapitolio a kunam la no kinautibo dagiti agip-igup iti dara sada intupra kadagiti semento tapno iti itutupar ti ubing nga init ket maikassaba ti sabali nga ebanghelio.
Imperialista! Imperialista! kuna ti pader.
Ibagsak ang tuta ng Kano! kuna pay ti abayna.
Presidente, tuta, tuta! kuna pay ti sabali.
Komunismo ti agari!
Agkabannuag, mapankayo iti away!
Berdugo ti ari, berdugo, berdugo!
Makitam dagiti agkarkaranting nga ima kadagiti pader, dagiti arutang a naaramat a pangpinturada iti nakalburuan a pader. Ngem nabuddak ti kolor ti rebolusion, kas iti dara nga agsayasay kadagiti duogan a semento a nanglikmot iti duogan met laeng a kapitolio.
Ditoy, ditoy met laengen a kapitolio ti nakasaksiak ti umuna a kinasuitik ti Baro a Gimong.
Addaak idin iti Kabataang Barangay.
Nalpasen ti minimini ti baro a konstitusion ket maidiayan daytoy iti maysa a referendum.
Di pay nalpas ti butos, siento porsienton ti resulta iti Ilokos!
Adu a salamangka dagiti lapis ken dagiti buteng ti babai a lider. Karatista, no agkibaltangka iti isungbatmo iti diayana a panangallilaw iti ili iti nagan ti baro a konstitusion ken adu a killo a paglintegan, agsalakanka laengen iti ospital dagiti nablo. Wenno iti ospital dagiti agmauyong.
Disiotsok idin, timmapugakon iti kolehio, ket uray no sikikidemak ket memoriadokon dagiti checkpoint dagiti militar a kanayon a nakasirip no ababa ti buokmo segun iti ‘clean cut look’ ti Baro a Gimong.
Panawen idin dagiti saragisag a pagan-anay, ket ni Daria Ramirez, iti pagsinean a Life iti asideg ti tiendaan ti Laoag, sadiay, sadiay idi nga agkarkarag ni Daria Ramirez, ti umuna a babai nga innak inayat ngem dinak met inay-ayat, ti umuna a babai a gargari ti pusok iti panawen ti gerra, ti babai nga agkarkararag a kasla siak ti ibagbagana iti kararagna, siak ti ur-urayenna, siak ti itudtudona, siak ti pangpangngeganna, “Lord, Lord, give me a lover.”
Anian!
Ket iti agsarsaragisag a naingpis a wetlook ni Daria Ramirez, ket iti disiotso nga edadmo a kas kaniak, dimo mapagdasig ti reggetmo a makirinnapukrapok kadagiti aktibista dagiti arutang ken kadagiti agaktibista met laeng a rikna gapu iti mariing nga ayat kadagiti dakulap, sa kadagiti luppo, sa iti teltel, santo iti agbegbeggang a barukong.
Lord, Lord, give me a lover, kuna ti diosa a diwata a mutia a Daria Ramirez ket malipatak nga insegida ti rebolusion iti nagan ti isu amin nga umili. Isu nga iti agsipnget, kas panagkumpable, kas panangdawat iti pammakawan, iti sakaanan ti nakabitin a Jesukristo, isuna a nailansa iti krus, iti naulimek a malem iti rebolusionario a simbaan dagiti Aglipayano iti abay ti rebolusionario a pader ti puraw a kapitolio iti Laoag, sadiay, sadiay nga inkarkararagko, “Lord, Lord, give me a lover.”
Saan nga immay kaniak ni Daria Ramirez. Nungka, saan, saan a pulos, uray no kadagiti rabii a malpas ti teach-in maipapan iti rebolusion ket umay kaniak ti ladawanna, umagibas isuna iti panunotko, agampayag kadagiti pader ket kas iti anghel dela guardia ket iwaragawagna ti madagdagullit a rebolusion iti pusok, Lord, Lord, Lord, give me a lover.
Ngem simmangpet ni Wayawaya kaniak.
Diak mamati idi a Wayawaya ti naganna. Kunak idi nga ang-angawennak ti naumbi a rupana, ti naamo nga isemna, ti managpabus-oy a kallid iti makannigid a pingpingna.
Ngem ta isuna, ni Wayawaya!
Kitaek ti class cardmo, kinunak.
Dika mamati a Wayawaya ti naganko?
Pinerrengko, ngem ti timekna a kasla agkankanta ti simmalikepkep iti bagik. Nariknak idin ti gutad ti engkanto ti umuna nga ayat a kunada, ti ayat a namagbalinsuek iti kinataok.
Atiddog a buok a nalanaan iti Johnson’s, dayta ti malagipko iti umuna a panagkitami ken Wayawaya, panagkita a di inggagara no di ket pinagtakkub dagiti pasamak. Gumilap dayta a buok iti ubing a bigat idiay Diliman nga immuna nagsarakanmi nupay dikami met nagsinsinnarak, kas nakunakon itay.
Addakami iti maysa a teach-in iti maysa kadagiti nakalemmeng nga opisina ti maysa met a kunsintidor a propesor, maysa a napeklan a buyot ti rebolusion a mamagbalbaliw iti balabala ti gimong ket kontra-partido ti abusado a rehimen.
Addakami iti suli iti nailet nga opisina a nairanta a para laeng iti lima a tao ngem sangapulo ket tallokami amin.
“Nireydda ti nobisiado ti San Jose idiay Novaliches,” kuna ti maysa seminarista nga agig-iggem iti gitara. “Itay kano laeng bigat. Kumarkaro ti dida panangikankano iti simbaan.”
Kinitak ni Wayawaya ket sadiay a nariknak ti maysa a panagdanag.
Ita pay ket ammokon: diak ipalubos a mapukaw kaniak ni Wayawaya. Diak ipalubos a yadayoda kaniak, iti imatangko, iti sibayko, iti pusok.
“Masapul ti panagsagana,” kinuna manen ti seminarista. “Adu kano pay dagiti isarunoda a seminario ken simbaan. Atiddog ti listaanda.”
“Kitaek man ti ID-m,” indawatko ken Wayawaya, iti wagas a kasla arasaas. Nariknak ti panagbangag ti bosesko, ken ti panagari ti nerbios iti karabukobko. Kasla adda naigangal a bukel ti santol iti lilidduokak. Agbaybayo ti barukongko, a di masansan a mapaspasamak. Seminaristaak, Apo Dios a manangngaasi, kunak. Ngem apayaunayen ti umagibas dagitoy a rikna a diak man mapengdan. Kasla adda sariwawek a kobra ti naipupok iti sellangko ket agpaisalakan daytoy iti pus-ongko.
“Dika mamati?” Adda di inggagara a gargari iti bosesna. Ket ti lung-ayna ket lung-ay ti sukaw iti maysa a danaw idiay Suba, ti sukaw nga ay-ayamen ti littugaw nga aggapu iti Sabangan santo agpaarayat kadagiti bambantay a kimmurdon iti daya. Idi pay ket kayatkon a tagikuaenen dayta a timek, idulinko iti lakasa ti pusok tapno iti bigat, kadagiti disoras ti pannakairidep, riingek dayta a boses, wenno riingennak, tapno kadagiti di mabugbugiaw a kanito ket pagsaritaanmi ti daniw ti rebolusion ken ti aweng ti panagwaywayas ti ili.
Ken dagiti putot ti rebolusion nga inawenmi, dakami, siak nga agnagan iti Bannuar, isuna nga agnagan iti Wayawaya.
“Nakakaskasdaaw. Diak pay nakakita iti kasta a nagan. Wenno nakangngeg. Malaksid iti arapaap,” kinunak. Immisemak, iti mababain nga isem, iti kasla isem ti ubing a naduktalan ti inangna a nagisakibot daytoy iti dolse.
“Come on, Bannuar. This is the twentieth century.”
“Agpayso,” kinunak. Ngem diak nangngeg ti insungbatko. Pagammuan adda nanalpaak iti teltelko, sa ti agsasaganad a kugtar kadagiti takiagko, sa kadagiti luppok, sa ti pang-or ti putan ti kuarentaisingko iti ulok.
“Matayakon, Wayawaya,” kinunak.
Awanen ti ammok pay kalpasanna.
Iti Bartlino 28, sadiay ti nagsublian ti puotko.
Malaksid iti dua dangan a kuadrado a tawa a pagilusotanda iti ania man a kayatda nga ilusot, sangagasut ket dua nga aldaw ti napalabas sakbay a nasirayak ti init.
Diak ammo no kasano a nalasatak daytoy.
Binilangko dagiti aldaw iti ramayko, sa iti ramay dagiti sakak.
Idi maibus dagitoy, inramanko dagiti kukok, sa dagiti lapayagko, sa dagiti abut dagiti agongko. Amin, amin a pagilasinan no manon nga aldaw a diak nasirayan ti init.
Iti kada aldaw ket ti awan patinggana a ritual ti pannakaaradas ti balikas manipud iti bibigko.
Diak maisawang ti kinaasinnok: a siak ti bannuar, a siak ni Bannuar, a siak, iti kadagupan dagiti amin a panagsagaba, siak, siak, siak ti saksi iti kamaudiananna nga aldaw.
Naganmo? nagubsang a saludsod ti soldado. Ubing a soldado a no agtagalog ket kasla latta agil-ilokano.
Bannuar, isungbatko.
Tangina nito at niloloko pa yata ako!
Pangalan mo sabi? Nabangag ti bosesna. Adda suron nga umip-ipus iti timekna. Wenno dagensen iti panagmanso iti kapada nga agkabannuag, kapada nga agtagtagainep para iti ili.
Bannuar.
Diak salsaludsoden no ania ti pagbalinam iti sumuno nga aldaw, gago!
Mariknak dagiti nabantot a gemgem nga agdisso iti rupak, iti pispisko, iti teltelko, iti barukongko.
Manalpaak ti rupak ket mabariwengwengak.
Tagikukuaennak ti bariwangwang, idiayak iti bariwangwang, idiayak nga aglansad, iti kaunggan ti nangisit nga abut, iti lansad dagiti amin a panagtutuok, iti sipnget dagiti amin a kasipngetan.
Maminsan pay a panalpaakennak ti soldado a no ar-arigen ket kakaek, manongek, ti soldado a di agaddayo dagiti tawenmi, ti soldado a no nagkurus koma dagiti dalanmi ket nalabit a kinainnay-ayamko iti kudisi wenno ullaw wenno gubgubat kadagiti rabii a naslag ti bulan wenno panagtaliw iti arrarawan kadagiti aldaw a kaar-arado dagiti kataltalonan. Alaenmi ti alat, ket kadagiti nabalinsuek a talon a dinalanan ti arado, birokenmi sadiay ti maisakmol nga arrarawan, yawidmi kadagiti balbalaymi tapno maikirog tapno iti sardam, iti ubing a sardam dagiti sarsarita dagiti ugma ken estoria dagiti ar-aria a pagbutbutngan, ket pagraranudanmi, maysa nga arrarawan iti kada sakmol a mangted iti sustansia iti mabisbisinan a bagi.
Kayatko ti agsalakan, ti mangibaga a “Saan, saan kadi, manong!” ngem kasla tudo dagiti gemgemna iti pispisko ket mabtak dagiti bibigko ket agsayasay ti dara iti ngiwatko. Iti kasta, agbuteng dagiti balikas iti dilak, agsanudda amin, aglemmengda kadagiti kueba iti barukongko ket uray no agpaarayatak kadagiti agsaksaksi a diding, iti agsaksaksi a sipnget, uray no agkamangak iti appupo ti bartolina, uray no agpaisalakanak iti saklot dagiti nalamiis a datar, awan, awan sumngaw a balikas kadagiti bibigko. Mamedmedan ti dilak, ibartolina daytoy ti sabali a klase ti buteng.
Tanginang tibak na ito. Di niya pinipili ang kinakalaban. Uray ti presidente, dina ketdin ikankano. Kasla saan ketdin nga Ilokano. ‘Bag koma no sabali a tao. Ti ubing a soldado daytoy, iti panangikanawa iti Ilokano a presidente.
Mangngegko dagitoy, ngem kadagiti lapayagko laeng, sadiayda a mangmangted iti kuriro, iti buong ti ulo. Agpulpuligos ti lubong, agwerwerret nga agud-uddog, wenno agud-uddog nga agwerwerret. Ket aguddogak a maiwerret, wenno maiwerretak nga aguddog iti madagdagullit a pannusa dagiti soldado ti Baro a Gimong.
Ita, diak makasao.
Nagsanuden ti dilak, napanen iti kibungkibongko.
Wenno addan iti kibungkibongko ti dilak.
Kitaenta man ti laing daytoy a tibak, kuna ti kakaek a soldado.
Nangngegko ti karasakas ti danum, sa ti timba a naikkan iti danum.
Kitaenta man ti laingmo, adi a manangngaasi iti ili ngem di met manangngaasi iti bukodna a bagi, inlaawna iti boses a naturay, kasla boses nga aggapu iti kanion, iti ngudo ti paltog, wenno iti wangawangan ti tanem.
Insayyona ti sangatimba a danum kaniak.
Nagkintayegak iti lamiis iti dayta a kanito a di pay nakariing ti bigat.
Diakon mabilang babaen kadagiti ramay dagiti ima ken sakak no mano nga aldawkon ditoy, iti daytoy nasipnget a bartolina a nangipupokanda iti kinaasinnok.
Immukuok ti panaas kadagiti sugatko.
Kinagatko ti bibigko, ket nariknak ti nagbassisawen a ngiwngiwko.
Kastoy gayam ti matay, kunak iti bagik, kastoy gayam ti patpatayenda, ti in-inut a dusdusaenda tapno agpullo, tapno mapadso, tapno matukkol ti durina, tapno agkanta, tapno agibaga iti uray ania laengen ditan.
Komunistaka?
Saan.
Ania’t grupom?
Awan ammok.
Balangkantiska.
Awan ammok, apo.
Kasta, kayatko dayta. Apo, kunam kaniak.
Awan ammok, apo.
Apay nga addaka iti teach-in iti Universidad?
Kayatko a maammuan ti pudno.
Ania a pudno ti kunkunam, gago? Maysa a gemgem ti nanglittaak iti pispisko.
Manen, nagsanud ti dilak ket pinanawannak manen dagiti balikas.
Addada kadagiti imak, kadagiti murdong dagiti ramayko, iti barukongko, iti pispisko, iti pusok, iti barukong, iti sellangko.
Adda dagiti balikas kadagiti pader a nangikarsel iti sipnget tapno iti adu nga aldaw ket maipaidam kaniak ti lawag dagiti aldaw.
Adda dagiti balikasko, tatang, kadagiti altar a pinanawak, isu met laeng nga altar a pinanawam.
Adda kadagiti sulinek iti sakaanan ti matmatayen a dios, iti nakamassayagen a dios, iti dios a nangisit, iti dios a binubuot, iti dios a lumlumoten, iti man simbaan wenno iti bodega dagiti rebulto iti parokia a nagserserbiam sakbay nga insagmaknaka ti rebolusion nga ita, itatta a pannakamanso, ket isu met laeng ti nangisagmak kaniak.
Alawek dagiti balikas iti angin, ngem iti bartolina, naimut dagiti angin, tatang, naimutda ket diak makaanges, adda dagiti batibat kadagiti barukongko ket pampandadaganda ti kulay-ongak, ket iti maysa manen nga arrabis, iti maysa manen a panagdisso ti putan ti paltog iti lasag, marba, tatang, marba dagiti amin a templo ti kinakired, sumuko ti lasag, ket agaruyot ti dara iti malkab a kudil, agsayasay manipud iti dunggiar, ket agayus iti semento.
Mapukawko ti simbeng ti panunotko, tatang.
Makitak ti krusmo, ti ulom a naitudok iti kayo, ti ulom a salsalaan dagiti soldado.
Malpengak iti ariangga dagiti kabusor.
Malmesak iti ikkis ket agariangga ti riknak, agragut nga agtalakiaw ket birokek ti bagik kadagiti katurturodan, kadagiti kabakbakiran, kadagiti kabambantayan, kadagiti kalsada a sadiay ket sabtennakami dagiti igam dagiti soldado, dagiti kumilaw a mata dagiti polis, dagiti manutsutil a bangbangir nga isem dagiti barbed wire.
Saanak a matay, tatang, kunak, ket kantaek ti umuna a lualo iti disoras a bigat kalpasan ti napuyatan nga agpatnag: Miserere nobis, Miserere nobis.
Danggayannak, tatang, ket agallangogan ti kantata, kas iti maudi a panagkitata.
Dagiti turod ti tallaong, dagiti kayo ti tallaong, dagiti mangrabrabii ti tallaong. Agbuya dagiti beggang kadagiti sigariliota a masindian tapno mabugiaw dagiti lamok.
Dios ti agngina kadagiti suratmo kaniak, tatang.
Dispensarem ti diak pannakakita iti panagdakkelmo, Bannuar, anak, kunam iti suratmo, kadagiti suratmo.
Nasakit ti nakemko kenka idi diak pay maawatan. Immulak dayta a sakit ti nakem iti panunot. Impudnok kenka daytay ta kasla maysa a bulkan nga agbettak.
Ammok, ammok, kinunam kaniak.
Isallabaymo ti imam, tatang, ket amin nga inim-impenko a sakit ti nakemko kenka ket timmalakiasda, simmurotda iti dakes nga angin ti mannamay, ket kadagiti pantok dagiti bantay a di pay naadak ti tao, sadiayda a nagturong tapno didanton agsubli iti barukongko.
Ammok, paggaammok, barok, anakko, kinunam, tatang. Nagbanarbar ti timekmo ket ammok, ammok, adda nagayus a lua iti pingpingmo iti dayta a nasipnget a kalapaw a nagsarakanta.
Manalpaak ti arrabis ti soldado kaniak. Dumteng manen kaniak ti baro a panagbariwengweng.
Manalpaak ti gemgem ti soldado iti nadudogen a lasagko ket mangngegko ti timekmo sakbay ti maudi a pannusada kenka, tatang.
Adu pay ti sagabaen ti ili, Bannuar, kunam iti timek a nalimbong, iti timek a tinenneb ti altar ken ti kabakiran iti altar.
Wenno altar iti kabakiran.
Adu pay, Bannuar, ket adu pay a sakit ti nakem ti maidaton iti wayawaya, iti nagan ti wayawaya, kinunam.
Ket iti sangok ket ni Wayawaya iti makaabbukay nga isemna, ti buokna nga agsilengsileng iti kuridepdep a lampara iti kalapaw a nagkitaanta.
Siak ni Wayawaya, kinunana, kas panangiyam-ammo iti bagina. Ngem kas pangsutsutil met kaniak gapu ta idi damomi nga agkita ket diak namati a Wayawaya ti naganna.
Siak met ni Bannuar, kunak, ket agkulibagtong ti rugso iti pusok.
Ibaludko ni Wayawaya kadagiti imak ket bay-ak a sairuennakami ti agpatnag.
Kurientienyo ti buto ti langgong, kunaen ti soldado.
Isemannak ni Wayawaya.
Sayuanyo ti pus-ongna iti nalamiis a danum, imandar ti soldado.
Arakupennak ni Wayawaya. Bisongenna dagiti dunorko.
Diyo inggaan agingga nga agpudno, kuna ti soldado.
Idulinmo dagiti daniwko kenka, kunam kaniak, tatang.
Ket isungbatko kenka, Amin dagitoy ket idulinko iti pusok. Sadiay, kadagiti sulinek ti silalagip a pusok, didanto kaano man maagaw kaniak dagiti balikasmo.
Ket makitaka, tatang, makitaka iti sipnget ti bartolina.
Ket makitak ni nanang nga awananen iti rupa.
Ket makitak ni Wayawaya a mangar-arakup iti mapadso a kararuak.
Amin dagitoy ket makitak, ngem naglibasen dagiti balikas iti bibigko.
Siertuenyo a dinton makasao pay, imandar ti soldado nga addaan kadagiti darepdep a kasadar met laeng dagiti darepdepko.
Iti kasipngetan, tallikudannak ti balikas, libasannak tapno mapan kadagiti sabali pay a bartolina.#
