JAIME M. AGPALO, Jr.
Kronika Ti Tribal War
Maika-2 a Gunggona, Salip iti Sarita 1997, UMISA-USA
Tribu News, Oktubre 2, 1997:
Mapagam-amkan ti pannakaburak ti pechen wenno peace pact iti nagbaetan dagiti tribu a Wang-isan ken Fichakew iti ili ti Sadanga, Mt. Province.
Nangrugi ti di panagkikinnaawatan dagiti dua a tribu idi pinenned ti Tribu Wang-isan ti Karayan Walsingi-en tapno adda pangawidanda iti danum a para kadagiti balayda ken iti nalawa a paggargardenanda iti nateng.
Saan a kinayat dagiti i-Fichakew ti naaramid ta kunada a kukuada ti karayan.
Iti record ti municipal assessor, nagbedngan dagiti dua tribu ti nasao a karayan.
Nadegdegan ti susik idi napuoran ken nadadael dagiti porma ti narugian a proyekto dagiti Wang-isan itay kallabes.
Atapen dagiti i-Wang-isan nga aramid dagiti i-Fichakew ti pammuor, a di met akuen ti naud-udi. (Jenny Osana)
-0O0-
Cordillera Weekly Inquirer, Oktubre 10, 1997:
SADANGA, Mt. Province --Naitaray iti health center dagiti agama a Polik-ew, 62, ken Bediong Afidchao, 35, gapu iti nakaro a pannakakabkabilda idi aldaw ti Martes, Oktubre 8.
Segun kadagiti nangarayat kadakuada, nasarakanda dagiti agama nga Afidchao nga awanan puot, daradara, adu a bukol ti rupa ken sugatda.
Iti imbestigasion, naammuan nga agturong dagiti agama iti market idi kellaat a dinarup ida dagiti ti di ammo ti bilangna a lallaki a nangkabkabil ken nangpangpang-or kadakuada agingga naawananda iti puot.
“Mailupaak ida, dagiti i-Wang-isan!” ingngariet ni Lakay Polik-ew nga inayonan ti ub-ubing nga Afidchao idi nagsaludsodan ida ‘toy reporter. (Iddo Suoc)
-0O0-
Tribu Magazine, Oktubre 16- Setiembre 15, 1997 (Editorial):
No mausar a di maikunsolta ti kukua ti kaaduan, tumaud ti di panagkikinnaawatan gapu
iti pannakarabngis ti karbengan.
Kastoy ita ti mapaspasamak iti nagbaetan dagiti tribu ti Wang-isan ken Fichakew.
Lalo a nadegdegan ti susik iti pannakapuor ti narugian a proyekto dagiti i-Wang-isan ken
pannakakabkabil ni Ama Polik-ew Afidchao a kameng ti intugtucan (council of elders) ti
Tribu Fichakew agraman ti anakna a ni Bediong ta mabalin a daytoy ti mitsa ti panaggubat dagitoy dua a tribu.
Adda pechen dagiti dua a tribu. Ngem masansan a maburak ti katulagan no malabsing dagiti annuroten daytoy. Addan parsiak ti dara, ket masurot koma dagiti umno a wagas a pangsolbar iti parikut tapno maliklikan ti tribal war.
-0O0-
Tribu News, Oktubre 23, 1997:
Maysa a bangkay ti lalaki ti nasarakan a tumtumpaw iti Karayan Walsingi-en iti Sadanga, Mt. Province idi agsapa ti Biernes, Oktubre 18.
Nabigbig ti bangkay a ni Gimmu-od Wakangan, 21, baro, mannalon, ken kameng ti tribu Wang-isan.
Maatap a nakaro ti pannakaparparigat ti biktima sakbay a nagsatan ti anges ta adda sangapulo ket walo a bagsol iti nadumaduma a paset ti bagina, nasuat ti kanigid a matana, adu ti garumiad iti bagina, ken napungo dagiti imana.
Awan ti suspetsa itoy nakaam-ames a krimen. (Jenny Osana)
-0O0-
Tribu News, Oktubre 30, 1997:
SADANGA, Mt. Province – Kiniddaw ti mayor daytoy nga ili nga agparbeng koma dagiti tribu ti Wang-isan ken Fichakew.
“Masurot koma ti linteg iti pannakaipagna ti hustisia a saan nga ikabil iti bukod nga ima,” impakaasi ni Mayor Jaime Ling-isen idi kalman iti miting dagiti kapitan ti barangay ken dagiti intugtucan.
Kiniddaw ti mayor daytoy gapu iti agburburek a tension iti nagbaetan ti Wang-isan ken Fichakew.
Nangrugi ti amin idi pinenned dagiti i-Wang-isan ti Karayan Walsingi-en, ngem napuoran ken nadadael ti narugian a proyekto. Atapen dagiti i-Wang-isan nga aramid dagiti i-Fichakew ti pammuor.
Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, nakabkabil agingga iti naawanan iti puot ti intugtucan ti i-Fichakew agraman ti anakna. Atapen met ti nasao a tribu a dagiti i-Wang-isan ti akin-aramid.
Di nagbayag, bangkay met ti i-Wang-isan ti nasarakan a tumtumpaw iti nasao a karayan ket madama ita a malamlamayan. Atapen ti tribu nga aramid dagiti i-Fichakew ti pammapatay.
Kabayatanna, mabutbutengen dagiti umili iti panagbibinnales dagiti nasao a tribu iti Kaigorotan. (Jenny Osana)
-0O0-
Cordillera Weekly Inquirer, Nobiembre 14, 1997.
SADANGA, Mt. Province—Natambang ti walo a lallaki a pakairamanan ti dua nga ubbing idi malem ti Nobiembre 12 iti West Saddle daytoy nga ili, dua a kilometro manipud iti poblasion.
Natayen dagiti biktima nga inakop dagiti immarayat. Naglak-am dagiti biktima iti bala ti M-14, garrand, ken shotgun kas maibasar kadagiti nasarakan dagiti imbestigador a kapsula iti asideg ti nakaaramidan ti krimen.
Natatek ti naglugananda a nalabaga a Ford Fierra nga addaan iti plaka a DIE 495.
Dagiti biktima: Olsim Gaddu, 62; Imbut Gaddu, 35; Adiong Pilaksew, 28; Bintu Pilaksew, 60; Ebuk Ton-ew, 30; Kosman Dinakbe-en, 29; Pilis Gaddu, 12; ken Annut Pilaksew, 12.
Maipagarup nga agawiden dagiti biktima iti lugarda idi napasamak ti panagtambang.
Segun dagiti kabagianda dagiti biktima, naggapu dagitiy iti maysa a kaniaw idiay Barangay Mainit, Bontoc, Mt. Province.
Dipay naistablisar ti motibo ti nasao a krimen. (Iddo Su-oc)
-0O0-
Tribu Magazine, Oktubre 16-Setiembre 15, 1997 (Editorial):
Napasamaken! Naburaken ti pechen. Saansan a mapenned ti agus ti karayan a dara.
Binnales.Pinnatay. Innibusan ti puli. Daytoy ita ti mapaspasamak iti nagbaetan dagiti i-Wang-isan ken i-Fichakew iti Sadanga, Mt. Province.
Ngem rumbeng kadi nga agpipinnatay dagiti agkakadaraan? Nga aggiginnudas dagiti agkakapuli nga Igorot?
-0O0-
Tribu News, Nobiembre 27, 1997:
SADANGA, Mt. Province – Nagpipinnaltog dagiti i-Fichakew ken i-Wang-isan iti Karayan Walsingi-en itoy nga ili idi malem ti Nobiembre 25.
Nagpaut ti ranget iti agarup a lima a minuto ngem, awan ketdi iti naipadamag a nasugatan wenno napapatay.
Iti imbestigasion ti PNP, karaman iti pinnaltog dagiti kameng ti CAFGU a kabagian ken tubo kadagiti nasao a tribu.
Mainaig itoy, binabalaw ni Mayor Jaime Ling-isen itoy nga ili ti kinaawan sinseridad dagiti dua a tribu kadagiti karida a saan a dumakkel ti susikda idinto ta madaman ti konsultasion no ania iti kasayaatan nga aramiden maipanggep itoy.
Agpakpakaaasi ti mayor a solbaren koma dagiti di pagkikinnaawatan iti naikappiaan a wagas. (Jenny Osana)
-0O0-
Cordillera Weekly Inquirer, Nobiembre 30, 1997:
LAKE DANUM, Sagada, Mt. Province – Pinaisubli ti Batallion Commander ti 3rd IB, 5th Inf. Div., ti Philippine Army a nakabase itoy nasao nga ili dagiti armas dagiti amin a CAFGU a naidestino iti Mt. Province tapno maliklikan iti pannakaaramat dagiti nasao a paltog iti di nasayaat a wagas, kangrunaanna iti nabara a riri dagiti i-Wang-isan ken i-Fichakew iti Sadanga itoy a probinsia.
Malagip a nairaman dagiti CAFGU iti kallabes a pinnaltog iti Karayan Walsingi-en iti nasao nga ili.
Mainaig itoy, nangibaon ti commander ti Army iti maysa a tropa iti ili ti Sadanga a mangbantay iti talna ken kappia iti nasao a lugar. (Iddo Su-oc)
-0O0-
Tribu News, Diusiembre 4, 1997:
SADANGA, Mt. Province – Kinondena ni Mayor Jaime Ling-isen itoy nga ili ti kinaadda
dagiti kameng ti Philippine Army itoy nga ili.
Iti press conference a naangay idi kalman iti presidensia, binabalaw ni Mayor Ling-isen ti
nasao nga addang ta kayatna kano a sawen daytoy a naikkaten ti panagtalek ti military kadagiti opisial iti ili kangrunaanna iti mayor, ken ti panagtaltalek ti military kadagiti customary laws wenno bukod a paglintegan ti Kaigorotan.
Impalagip ti mayor nga addaan dagiti Igorot kadagiti costumary laws a bigbigbigen ti gobierno a pangsolbar iti kriminalidad.
“Maysa laeng a peace keeping force ti Army a katulongan ti PNP,” impalawag met ti battalion commander ti Army a nakabase iti Sagada.
Impanamnama ti commander nga awan ti pabpaboranda kadagiti dua nga agap-apa a tribu no di ket agserbida laeng a lapped ti posible a pannakaipatli manen ti ad-adu pay a biag. (Jenny Osana)
-0O0-
Tribu News, Disiembre 4, 1997:
BAGUIO CITY – Dua nga estudiante iti kolehio ti biktima ti pammagsol dua nga aldawen ti napalabas iti agsina a lugar itoy a siudad.
Nainaganan dagiti biktima a kas Phillip Tiotio-en, 18, baro, ken residente ti Barangay Dagsian, ken naglak-am iti pito a bagsol iti nadumaduma a paset ti bagina a puon ti nakatayanna kalpasan ti maysa nga aldaw a pannakatamingna iti Baguio General Hospital and Medical Center.
Naglak-am met ti dua a bagsol iti barukong ni Adner Pis-o, 19, baro, ken adda iti nakain-inaka a kasasaad iti SLU Sacred Heart Hospital, residente iti Barangay Honeymoon Extension.
Iti imbestigasion ti PNP, tengnga ti aldaw iti magmagna ni Tiotio-ewn iti Burnham Park a mapan agiskuela iti Baguio Colleges Foundation idi kellaat a dinarup dagiti di am-ammo a lallaki ket binagbagsolda sada nagtataray iti nadumaduma a direksion a kalpasan a naiwayatda ti panggepda.
Agawid met ni Pis-o iti sumipnget idi kellaat a binagsol dagiti nasabatna a lallaki.
Ad-adalen ti PNP ti anggulo nga adda ti pannakainaig dagitoy a dua a kaso iti tribal war iti Sadanga, Mt. Province ta agpada a taga Wang-isan dagiti biktima. (Jenny Osana)
-0O0-
Cordillera Weekly Inquirer, Disiembre 12, 1997:
BONTOC, Mt. Province –Namasaker ti sangapamilia babaen iti pannakatagtagbatda iti
maysa a barangay itoy nasao nga ili idi kalman.
Dagiti biktima: Pulido Kis-ingen, 44; ti asawana ni Polingay, 43; dagiti annakda a ni Wilfen,15; Danio, 12, ken Elspher, 18 balasang ken maipagarop a narames pay sakbay a napatay ta lamolamo a nasarakanda iti siledna.
Iti imbestigasion ti PNP, natakuatan ti maysa a kapurokanda a baket ti krimen idi malem kalman nga ipapanna iti naiputputong a balay dagiti Kis-ingen. Dumawat koma ti baket iti bunga ti sayote, ngem idi awan ti sumungbat iti awagna, simmirip iti regkang ti diding ti balay dagiti biktima ket nakitana dagiti bangkay.
Ad-adalen ti PNP a kanaig daytoy a krimen ti tribal war iti nagbaetan ti Fichakew ken Wang-isan ta i-Fichakew dagiti biktima. (Iddo Su-oc)
-0O0-
Tribu News, Disiembre 18, 1997:
BAGUIO CITY—Nangangay ti Cordillera Bodong Administration idi kalman iti miting iti Cordillera House iti Wright Park.
Napagsasaritaan iti miting ti gumilgil-ayab a susik iti nagbaetan dagiti i-Fichakew ken i-Wang-isan iti Sadanga, Mt. Province.
Nagkari dagiti uppat nga intugtucan a pannakabagi dagiti agap-apa a tribu iti pannakaisardengen ti riribuk ket solbarenda ti susik babaen iti nainkappiaan a wagas.
Indatag ti agsinnumbangir a tribu dagiti pammabasolda iti tunggal maysa ket daytoy ti ad-adalen ita tiCordillera Bodong Administration. (Jenny Osana)
-0O0-
Tribu Magazine, Nobiembre 16-Disiembre 15, 1997 (Editorial):
No madama ti uram, nabara ti apuy. Pudno unay daytoy a pagsasao a mayarig iti tribal war iti Mt. Province. Iti kinaadun ti negosasion nga ar-aramiden ti gobierno probinsial ken munispal, ti Cordillera Bodong Administration, ti PNP ken dagiti NGOs, ken dadduma pay a maseknan, agtultuloy latta met ti pannakalabsing dagiti napagsasaritaan maipanggep iti riri dagiti i-Wang-isan ken i-Fichakew.
Adda ti common denominator iti kaaduan a narisut a tribal war iti Cordillera, kinuna ni Prof. Sayas Pik-pikan, sociologist ken eksperto kadagiti costumary laws ti Kaigorotan. Isu daytoy ti ibaballaet a mismo ti bagi ken dara dagiti maseknan.
No kayat a palamiisen ti agburburek a dara ti tribu, nasken ti ibaballaet dagiti nalamiis a dara ti tribu wenno dagiti cooler heads.
Maibatay iti record, 87 a porsiento kadagiti tribal war ti nasolbar babaen iti ibaballaet dagiti makuna a mestiso wenno nagassawa a kameng dagiti dua a maseknan a tribu.
Ngem ti parikut ita, adda kadi nagassawa nga i-Fichakew ken i-Wang-isan? Iti record ti municipal registrar ti ili ti Sadanga, awan iti nailanad a nagassawa manipud kadagiti dua a tribu. No adda man, mabalin nga iti sabali a lugar. Ngem yanda? Apay a dida lapdan ti panagayus ti dara dagiti katriboanda?
-0O0-
Tribu News, Enero 9, 1998:
BAGUIO CITY – Nagrarambol dagiti i-Fichakew ken i-Wang-isan iti maysa a nalatak a
pagiinuman iti Cariño Street idi sardam ti petsa 4 itoy a bulan.
Natiliw ti PNP dagiti dadduma a karaman iti riribuk. (Jenny Osana)
-0O0-
Cordillera Weekly Inquirer, Enero 9, 1998:
SADANGA, Mt. Province – Innem a katao ti nasugatan ken dua ti natay iti panagtitinnagbat ti dua a grupo dagiti lallaki iti poblasion daytoy nga ili iti tengnga ti aldaw idi Enero 5.
Saggaysa kadagiti Tribu Fichakew ken Tribu Wang-isan ti natay, idinto ta sumagmamano kadakuada ti nasugatan. (Iddo Su-oc)
-0O0-
Tribu News, Enero 15, 1998 (Week’s Mail):
“Makinnibuskami!” – Mulber Boting-ew, Wang-isan, Sadanga, Mt. Province.
“Agkakadalaan ni sitayo. Lumbeng ni datayo ti agkaykaysa!” – Ama Pilisen Yag-ao, Tadian, Mt. Province.
-0O0-
Cordillera Weekly Inquirer, Enero 16, 1998 (Mail Box):
“Kimat laeng ti haan nga mabales-bales!” – Birtu Chacchaken, Fichakew, Sadanga, Mt. Province.
“Laglagipen ni dakayo sikami nga a-annakyo ken a-appoyo!” -- Evergreen Likyaw-en, agtawen iti 11, Bontoc, Mt. Province.
-0O0-
Tribu News, Enero 29, 1998 (Paulo ti damag a sinurat ni Jenny Osana, karaman ti report manipud iti PIA Bontoc, CNA, ken CCNF):
WANG-ISAN KEN FICHAKEW, NAGKAPPIADAN!
-0O0-
Cordillera Weekly Inquirer, Enero 30, 1998 (Paulo ti damag a sinurat ni Iddo Su-oc, karaman ti report manipud iti PIA Bontoc, CCNF ken CAN):
KALPASAN TI TRIBAL WAR, GRAND CAÑAO!
-0O0-
Tribu Magazine, Enero 16-Pebrero 15, 1998 (“Idi Nagtimek ti Lasag ken Dara,” Salaysay ni Jenny Osana):
MAPATPATIT a gansa ti nangriing kadakami iti dayta a nakalamlam-ek nga agsapa ti Enero 27 iti tolda iti kampo ti peace keeping force ti Army a nagturoganmi kadagiti kakaduak a reporter.
“Tadek ti kappia, madam,” impalawag ni S/Sgt. Misio Pulang-iw, maysa a Kankanaey idi nagdamagak.
Nagtataraykami kadagiti kaduak a simmurot kadagiti Army. Nasaripatpatak iti teppang ti karayan a yanmi dagiti agkabannuag a babai ken lalaki ken dua nga ubbing a lalaki ken babai a pagarupek nga agtawen iti sangapulo ken mayat iti panagtadtadekda a mangrikrikus iti temtem iti tengnga ti dua a naitugkel a gayang iti kabatuan. Anian a nagdayag iti panagtadekda!
Nagpaliiwkami. Nagsangpet dagiti dadduma a tribu iti isu amin a direksion. Naggansa ken nagtadekda met iti teppang ken iti adayo ti temtem.
Iti palawag ni S/Sgt. Pulang-iw, mailiwda met ngatan iti ayug ti kappia ti Kaigorotan a nabayagen a nailibay gapu iti tribal war. Nasiputak pay a nakalua ti Kankanaey nga Army ket kasla tiptipdenna ti bagina nga agtadek.
Tantan-awannakamin ni Apo Init iti lulonan ti Bantay Giw-ing idi in-inut ti panagsangpet ti agsumbangir a grupo dagiti i-Wang-isan ken i-Fichakew. Timmibong ti aweng dagiti gansa. Rimmegta dagiti agtadtadek iti lawlaw ti temtem.
Kellaat nga ingngato ti lalaki iti temtem dagiti imana ket nagsardeng dagiti gansa. panagriknak, ti laeng banugbog ti barukongko ken arasaas ti danum ti karayan a sumsumngawan ti agtadtadek met nga asuk ti saan a simmardeng iti dayta a kanito.
Pinag-ot ti lalaki ti maysa a naitugkel a pika ket inyawatna iti ubing a babai. Pinag-ot met ti babai ti maysa pay a pika ket inyawatna iti ubing a lalaki.
Ti ubing a lalaki, kinamangna ti kanigid a yan dagiti i-Wang-isan, ket ti ubing a babai iti yan dagiti i-Fichakew.
Awan ti arimekmek. Naitugkel amin a mata kadagiti dua nga ubbing nga agturong iti dua nga ummnong. Dandani naggiddan dagiti dua nga ubbing a nangitanggaya ti pika nga iggemda iti sanguen ti dua nga ummong.
Rinuggian ti lalaki iti temtem ti naggansa, nagkimaykimay met ti babai ket linikusda ti temtem iti panagtadekda.
Siraragsak a timmipon dagiti dadduma pay a tribu a naggansa ken nagtadek iti yan ti temtem ket ti ayug ti kappia iti Kaigorotan, indaliasat ti nasalemsem a pul-oy kadagiti kabambantayan ti Cordillera.
Manipud iti ngatoen ti karayan, nasiputak ti panagampayag ti puraw a kalapati a kinagiddan ti panangawat dagiti dua a lallakay kadagiti pika a yaw-awat dagiti dua nga ubbing.
Nalagipko a nagsublisubli da Ederlyn, 30, factory worker iti Metro Manila ken anak ti i-Fichakew, ken ti asawana a ni Allit Oskinaw, 32, taxi driver iti Metro Manila met laeng ken i-Wang-isan, kadagiti tribuda tapno urnosenda ti riri iti nainkappiaan a wagas.
Iti tadekda iti daydi nga agsapa, no saan a patgan dagiti tribu ti kappia a yaw-awisda, laksidendan ti pulida agraman dagiti annakda ken dagiti sumarsaruno a kaputotanda.
Iti biang ti Kaigorotan, maibilang a kinamalas wennmo nadagsen a basol ken ni Lumauig, ti kangatuan a dios dagiti Kankanaey wenno ni Kabunian, ti kangatuan a dios dagiti Ibaloi, wenno dagiti dadduma pay a didiosen no adda katribuam a pinaguram, aglalo no maipapan daytoy iti sapasap a kappia. Sungsungbatan ti agdama a kaputotan dagiti intugtucan ken amam-a (elders) daytoy a basol.
Nabayadan ti danios perhuisio iti agsumbangir a tribu ket naisaruno ti Grand Cañao.
Matuloy met a mapenned ti Karayan Walsingi-en ket agpada a mairanud dagiti amin a tribu a magaw-idan ti karayan.#
[Naipablaak iti BANNAWAG, Nobiembre 30, 1998 ken iti KAMALIG (http://kamalig.blogspot.com)]
