ROY V. ARAGON

Ang Baliw Ng Bayan Ng Sili
(Ikalawang Gantimpala, Maikling Kuwento, Don Carlos Palanca Memorial Literary Awards 2001)

UNA KO SIYANG NAPANSIN, NA NAKATALUNGKO, parang tulala, sa gilid ng hagdanang paakyat sa ikalawang palapag ng merkado publiko ng Sili, Magayon. Mahaba ang madalang, naninikit niyang buhok na nakahapay sa libagin, nanlilimahid niyang butuhang liig at mataas na balikat. Nangingitim na ang dati’y puti’t maluwang niyang tisert na may markang pulang “God Bless America” at pula ring larawan ng isang mansanas sa harapan, gayundin ang kanyang kupas na maong na punit sa may tuhod, at sa may harapa’t puwitan na pinaninilipan ng ilang hibla ng kanyang bulbol at inuuslian ng ilang bahagi ng marusing, tuyot niyang bayag. Siya’y nakayapak. Patay ang karamihan sa mga kuko niya sa paa. Tantiya ko, mahigit lang siyang kuwarenta anyos subalit pinatanda ng mahaba, mangilan-ilan niyang balbas at ng malalalim na mga gatla sa kanyang noo, ng humpak niyang pisngi at ng malungkot, tila walang buhay niyang mga mata. Wala siyang kagalaw-galaw sa pagkakatalungko, walang pakialam sa mga langaw na umaaligid at dumadapo sa kanya. Buong-buo ang tuon ng titig niya sa kinaharapan, na marahil ay nakapukos doon sa mga taong kumakain sa kabila ng salaming dinding ng bagum-bago, kabubukas pa lamang na sanga ng isang sikat na multinasyonal na fastfood center, sa kabilang ibayo ng kalsada. Marahil, sa kanyang isipan, ay tinatanong kung masarap nga ba kayang talaga ang hamburger o spaghetti o pizza o pritong manok o french fries at dagsa’t nagsisiksikan ang mga pumapasok upang kumain, at ang mga lumalabas na nangasandat na’y may mga bitbit pang nakaplastik na pagkain.

Hindi ko masyadong binigyang-pansin noong una ang obserbasyon kong iyon kay Indong Kagit. Marahil, sapagkat nasanay na rin ako sa mga marusing na pulubing namamalimos at mga taong-grasa sa Maynila o sa mga malalaking bayan sa amin sa Norte (ako’y dala’t kupkop lamang dito sa Magayon ng isa kong tiyuhing nakapangasawa rito upang dito ko na ipagpatuloy ang pag-aaral (na natigil nang maulila ako sa ama), sa isang state college). Kinalabit lamang ako ng tila walang anumang katanungan, o kuryusidad marahil, na kung bakit sa lupalop na ito, sa isang maliit na isla-probinsiyang ito’y may mga katulad din pala ni Indong Kagit. Subalit tinugon ko rin ang walang anumang katanungang iyan ng marahil ay wala ring anumang kasagutan: siguro’y masikip na nga talaga ang mundo.

Sa pagpasok ko ng eskwelahan o paglabas ko ng bahay, malimit kong makita si Indong Kagit sa mga lansanga’t kalyehon ng Sili. Naglalakad siyang tila nawawala. Parang may hinahanap sa nakangangang mga pintuan, sa nakairap o nakapikit o nandidilat na mga bintana ng mga gusali’t tahanan. Parang may kinikilala sa bawat masalubong na sa kanya nama’y nandidiri, umiiwas.

At kapag nadadako ako sa boulevard sa tabing-dagat sa mga dapithapon upang lumanghap ng sariwang hangin-alat, madalas ko ring makita ko si Indong Kagit na kung hindi nakaupo sa malapad na seawall ay nakatayo sa bunton ng mga malalaking batong nagsisilbing breakwater at doo’y dumidipa-dipa, na parang umaakap-akap, sa kalawakan ng Pasipiko sa silangan. Napansin ko minsan, nang nakatayo ako nang malapit sa kinasalampakan niyang buhanginan, na nagpapahid siya ng luha, at matapos niyo’y ngingiti’t tatango nang tatango at saka salita nang salita ng mga katagang di ko mawawaan. Kung minsan, sa pagdaong ng lantsang galing sa Tabaco, Albay sa hapon, nakipagsisiksikan si Indong Kagit sa mga taong sumasalubong sa mga pasahero. Kadalasa’y pinagmumura’t ipinagtatabuyan at binabatukan at sinisipa pa siya ng mga nabubunggo niyang nandidiri sa kanya. Subalit matiyagang naghihintay din si Indong Kagit, nag-aabang ng kung ano o sinong di naman dumadating-dating. Hanggang sa maubos ang mga tao at siya na lamang ang matitira sa daungan. Kung saan siya uuwi, kung saan siya kakanlong sa dilim at hamog ng gabi ay hindi ko na alam. Subalit kadalasan, sa mga maagang paglabas ko, makikita ko siyang layak sa mga pasilyo ng merkado publiko o sa mga bangketa. Siya’y nakapamaluktot na parang sanggol sa matris, nilalangaw ang nanggigitatang katawan at tila siya isang bangkay, napabayaang bangkay.

Hindi ko alam at parang naging isang bugtong sa akin si Indong Kagit na gusto kong ihanapan ng wastong kasagutan. Bakit ang taong ito? Bakit siya ganito? Bakit siya ganyan? Hindi ko malaman kung bakit pinagkababalisahan ng isang banda ng aking isip ang isang bagabundo at sinasabi nilang baliw. Kung bakit ba kasi parati ko na lang siyang nakikita. Maliit nga bang bayan itong Sili o sadyang masikip lang ang mundo? Kung bakit ba napapansin ko ang kanyang presensya, ang kanyang kairalang nakikita at nararaanan samantalang simple naman sanang di ko na lang siya pansinin, na daanan ko na lang siya basta katulad ng di pakikialam ng mga taong dadaan-daan lang sa kanya, na nakapapansin lamang sa kanya dahil nasasamyo nila ang panghi’t baho niya o kaya’y naiirita sa marumi’t butuhan niyang palad na palagian nang nakasahod, o kaya’y nababanas sa panambit-taghoy-sumamo niyang tila hirap na hirap.

Nang lumaon, unti-unti ring napalis ang kuryusidad ko nang karaniwan nang nasasalubong ko o nadadaanan si Indong Kagit sa mga kalsada ng Sili. Inabala ko ang isip at oras sa pag-aaral at extra-curricular activities. Sinasabi ko sa sariling wala na akong panahong mabalisa sa isang taong palaboy at baliw na nakikita ko namang malaya, kontento at masaya sa sarili niyang daigdig. Sisikapin ko ring maging malaya, kontento at masaya sa sarili kong daigdig.

NANAULI ANG AKING INTERES kay Indong Kagit nang maganap ang halos isang buwang pagrarali namin laban sa korap at abusadong presidente ng aming kolehyo. Noong una, mangilan-ilan lang na lider-estudyante, na kinabilangan ko, ang nagpasimula ng demonstrasyon. Nang lumaon, nahikayat namin ang karamihan sa populasyon ng mga mag-aaral, guro, at empleyado ng kolehyo. Naging irregular ang mga klase. Hanggang sa pati ang mga opisyal ng lokal na pamahalaan, mga kasapi sa Simbahan, negosyante, at mga mamamayan ay sumuporta at nakisama sa mass actions upang maibagsak ang state college president at ilan niyang alipures na mga guro’t empleyadong kasama o kaalyado sa pang-aabuso at panggigipit. Talaga naman kasing abusado ang presidente sa puwesto at saka mayabang marahil kasi’y appointed siya mismo ng Malakanyang at isa siyang dating mataas na opisyal ng CHED sa Manila. Bagong talaga, mahigit dalawang taon pa lang siyang nanunungkulan, ay dukomentado ang marami niyang pagsasamantala at opresyon sa estudyante’t empleyado—bukod sa mga umiiral nang alituntunin sa kolehyo ay nagtalaga rin siya ng kanyang mga sariling batas na nagsilbi sa kapakanan niya at ng mga tapat niyang tagasunod subalit naging mapang-ipit naman sa mga ibig magmatuwid at ayaw sa kanyang pamamaraan ng pamumuno. Gusto niyang hawakan at pigilin ang karapatan ng academic community—na ituring itong parang isang istriktong pribadong kolehyo ng mga pari o madre na kung saan maraming bawal: bawal magtayo ng unyon ng empleyado, bawal magtatag ng mga organisasyong alyado sa mga progresibong grupo, bawal magpahayag ng damdamin, bawal magreklamo, bawal magtanong, bawal sumagot, bawal, bawal, maraming bawal na hindi pangkaraniwan sa isang pampublikong kolehyo. At sa kabila ng mga bawal at pagbabawal na ito ay hindi naman niya binabawalan ang sarili: isang bata pa’t magandang empleyadong may-asawa na natalagang sekretarya sa kanyang opisina, isang bagong graduate na guro, at ilang estudyante ang nagreklamo ng sexual assault/harassment laban sa kanya, sa kabila pa ng mga reklamo sa graft at corruption, slander at physical abuse na kinasangkutan ng ilang kasapi ng security force na ginawa niyang parang sariling bodyguards. Ang pakiwari marahil ng presidente ay sarili niyang kaharian ang kolehyo na malaya niyang pagharian kasi nasa isang liblib na isla ito na nakabukod at malayo. Isa pang pangunahing nilalabanan naming mga estudyante, maliban sa basic na problema sa mataas ng matrikula at kakulangan ng pasilidad at libro, ay ang pakikialam at panghihimasok niya sa student council, kung saan kinatawan ako ng Arts and Letters, at sa college publication, na pinamamatnugutan ko. Gusto niya kaming talian sa nguso.

Sa ikalimang araw ng rali, nang malaki na ang bilang ng mga nagrarali’t nagwelwelga, umentra si Indong Kagit, sumama sa mga pulutong, nakipagsisigawan at nakipagkakantahan ng mga jingles at nakikiisa sa noise barrage at community singing.

Sapul no’n buntot-buntot na si Indong Kagit sa aming grupo. Hindi naman namin masawata, siya’y nagkusang payaso’t utusan namin. Tagadala ng gagawin naming mga effigy. Tagapasan ng kabaong ng “patay na demokrasya” sa kampus. Tagabitbit ng mga plakard at istrimer.

Sa kainan, ako ang nagbibigay ng pagkain ni Indong Kagit. Sagana kami sa mga donasyong pagkain, lalo na ang pangmadalian kagaya ng delata, biscuit, tinapay at instant noodles. Nalaman kong kadalasa’y minsanan lang daw kumain sa isang araw si Indong Kagit. Malimit pa nga raw siyang di kumakain, lagi raw siyang gutom. Nagdedepende lamang daw siya sa limos at mga tira sa mga turo-turo’t restawran. Naawa ako at binigyan ko pa siya ng isang tisert na may markang nakataas na kamao upang palitan ang gulanit na niyang suot. Ibinigay ko pa ang isang luma ko nang pantalong maong at isang lumang kambas na sapatos, na labis niyang ikinatuwa’t ipinagpasalamat.

Hindi na humiwalay sa amin si Indong Kagit sa kahabaan ng rali. Nakipaglamay, nakitulog siya sa pansamantalang kwartel namin sa labas, sa harapa’t tapat ng kolehiyo. Parang nandidiri ang ilang kasamahan ko at iniiwasan nila si Indong Kagit at ako lamang ang malapit, lumalapit, sa kanya.

Hanggang sa nakakausap ko na nang maayos si Indong Kagit.

“Nakikirali ako senyo,” aniya isang gabi sa kinaroroonan naming magkatabi sa pinaligiran naming bonfire sa likuran ng aming kwartel, “sapagkat nais ko ring makatulong sa paglilinis sa inyong paaralang pinamahayan nung mga maligno’t laman-lupa. Kahit ganito ako, may magagawa rin siguro ako, di baga? Gustong-gusto ko kasi kung may ganyang rali, nakatutuwa kasi masaya saka maaksiyon at saka may kainan lagi na parang piknik, di baga? Alam mo, do’n sa Naga’t Legaspi, maraming rali at piket at welga sa mga paaralan saka mga pagawaan ang nakita ko’t aking sinamahan kagaya ngayon dito. Alam mo, kasi, eh, yung paaralan, kagaya nitong inyong kolehiyo, ay para kasing yung isang maliit na gobyerno, eh. Kung kaya nating repormahin ito, kaya rin natin kung gayon yung malaking gobyerno, di baga? Wala lang yata kasi tayong tiwala sa ating sarili. Yung mga maliliit lang yung kaya natin, eh. Yung unti-unti saka kanya-kanyang pakikibaka, di baga?. Kung magkaisa na lang sana tayo upang lumaki tayo at nang sa gayo’y malabanan natin yung mga malalaki. Di baga? Tama, di baga?”

Di ko siya nasagot. Natitigan ko lang si Indong Kagit. Ang tila walang buhay niyang mga mata na ngayo’y parang sumasayaw sa liwanag ng tumatawang apoy ng bonfire—parang sila na ngayon ang bumibigkas sa mga sinasabi niya. Sira nga ba siya? Baliw nga ba siya—na siyang pinagkaisahan ng paligid, ng lipunan—na paniwalaan? Hindi ko alam, hindi ko alam. Subalit nahimok na naman ang aking kuryusidad. Inalam ko kung sino siya, kung bakit palaboy-laboy siya sa Sili, kung bakit ba tinatawag siyang baliw.

Fredeswindo Manlangit daw ang tunay niyang pangalan. Indo ang palayaw niya. Subalit Indong Kagit na raw ang nakagawiang tawag sa kanya ng mga tao. Baliw ang ibig sabihin ng kagit. Indong Baliw. Manapa, ayos na raw sa kanya iyon. Ang mahalaga ay mayroon din siyang pangalan na pagkakakilanlan sa kairalan niya bilang isang nilalang, bilang isang tao—na siya’y kilala rin daw sa mundong ito ng mga matuwid at matalino.

Parang gasgas nang piksion na madalas maisulat o mabasa ang kuwento ng buhay ni Indong Kagit. Isa raw siya noong nakikisaka sa isang malawak na asyenda sa Sorsogon. Dati raw lupa ng kanilang mga ninuno ang mga sinasaka nila ngunit inari ng matatalino at mayayamang mga asendero na kasapakat ng makapangyarihang mga nanunungkula’t tauhan ng gobyerno. Mayroon din daw siya noong asawa na nagngangalang Cristina. Napakaganda raw ni Cristina, malimit daw itong maging reyna noon sa mga pistang bayan. Bagay naman daw siya kay Cristina kasi guwapo raw naman siya noong araw. Marami nga raw siyang naging karibal kay Cristina na mga guwapo’t mayaman. Pero siya pa rin daw ang pinili ni Cristina dahil mabait daw siya at masipag at saka malaki’t matigas ang paninindigan sa buhay (nangiti ako sa parteng ito, inuuto yata ako ni Indong Kagit; ewan ko, pero seryoso naman siya ng lahad). Mahal na mahal daw niya niya si Cristina. Nagkaroon daw sila ng isang anak na lalaki na pinangalanan nila ng Marcial. Ambisyon daw ng kabiyak niya ang yumaman. Subalit hindi niya naibigay ang mga kapritso nito dahil isa nga lamang siyang busabos na dukhang nakikisaka lamang at sapul pa’y batid naman iyon, tinanggap naman siya noon bilang ganoon, ni Cristina, na isa ring anak ng magbubukid. Ewan daw niya kung bakit bigla na lang gusto ng asawa niya na sana mayaman din sila. Isang araw daw ay sukat sinabi na lang ni Cristina na hiwalay na sila at siya’y iniwanan at nakisama ito sa balo at matandang asenderong panginoong-may-lupa sa malapalasyong bahay nito sa poblasyon. Saka lang niya nalaman na matagal na pala siyang iniipotan sa ulo ng mahal niyang kabiyak. Kaya pala malugod ang matandang asendero sa kanyang asawa. Kaya raw pala malimit ay hindi niya nararatnan sa kanilang kubo ang kanyang asawa sa mga takipsilim nang pag-uwi niya galing bukid at ginagabi ng dating si Cristina galing sa bayan. Kaya raw pala di miminsa’y may pera ang kanyang asawa at nakabibili ito ng mga damit at abubot sa katawan. Hindi naman daw niya inuungkat noon ang asawa kung saan niya kinukuha ang mga iyon. Minsan daw kasi’y nakakaekstra bilang manikurista’t mangungulot sa isang beauty parlor sa bayan si Cristina. At wala raw siyang kahina-hinala rito. May mga naririnig daw siya noon pero hindi niya iniintindi dahil mahal na mahal nga niya ang asawa’t di niya maatim na pagdudahan man lang ito. Masakit na masakit man daw ang kalooban niya noon ay wala siyang nagawa. Hindi naman daw niya magawang sugurin ang asawa’t matandang asendero: bukod sa baon siya sa utang sa asendero’y maraming butangero’t armadong kabig ang panginoong-may-lupa na malimit manakit sa karapata’t katawan ng mga magsasaka. Makaraan daw niyon, isang araw naman ay bigla na lang daw nawala ang kanyang anak na noo’y magbibinata na. Nabalitaan na lamang niyang sumama ito sa mga rebeldeng komunista. Sinasabi raw sa kanya noon ni Marcial na pangarap nitong pagbayarin ng dugo ang asendero’t angkan nito’t ibalik ang inangking lupain nilang mga magsasaka. Lalo nga raw nagalit si Marcial noong iniwanan sila ng ina nito’t naging kerida ng asendero. Labing-limang taong gulang lamang daw noon ang kanyang anak. Matalino raw ito kahit hanggang second year sa hayskul lang ang narating. Napakarami raw nitong nabasang libro dahil matiyaga itong nagpupunta’t nanghihiram ng babasahin sa mga pampublikong aklatan. Magaling pa raw magsulat at magdebate si Marcial. Kasapi raw ito sa mga organisasyon ng mga kabataan, magsasaka’t manggagawa. Hanggang sa mabalitaan na lang niyang nasawi ang kanyang anak sa isang engkwentro ng mga ito sa mga militar. Ang masakit daw sa kanya ay hindi man lamang niya nakita pa ang kanyang anak kahit na bangkay nito. May nakapagbalita sa kanya na sinunog daw ng mga sundalo ang bangkay ni Marcial matapos pagbibistayin ng armalayt at masinggan ang mura nitong katawan.

Huminto siya sa pagkukuwento. Kumislap sa pulang liyab ng apoy ang nahulog na luhang bumasa sa humpak at ngalirang niyang mukha. May kung anong tila sumungkit sa aking kalooban. Para akong nakokonsensiyang di ko alam ang dahilan. Sa siga, sa sumasayaw na apoy, para kong nakikita si Marcial na may akap-akap na AK47, gapos ng bandoler ng bala ang katawan, maiilap ang mga mata’t tiim na tiim ang batang mukha, tumatakbo, sumusuot sa kadawagan, sa talahiban, habol ng mga tingga; na siya’y tila nakikipagdebate, sumisigaw ng buong giting, parang walang kamatayan, habang nagwawala, nagliliyab, kumukulog ang tangan niyang sandata, parang walang kamatayan... Hindi ko lubos maisip kung ano ang anyo niyang bangkay—ginahasa ng tingga’t pinagparausan ng pulbura, nauling na bangkay.

“Tama na, Tata,” sabi ko kay Indong Kagit na ngayo’y sige ang singhot at pahid ng luha’t sipon. “Kalimutan mo na, Tata.”

Subalit nagpatuloy siya ng pagkukuwento: Yun’ naman daw asawa niyang si Cristina ay kawawa rin dahil nang ito’y pagsawaan na ng asendero’y ginawa na lang na parang alilang-kanin at kumuha ang matanda ng bagong batam-bata’t mas magandang kulasisi. Gusto sana niyang magkabalikan sila at magsama uli ni Cristina pero ayaw naman daw ni Cristina, marahil daw ay nahihiya na ito. Sige raw ang pasabi niya rito na umuwi na pero isang araw na lang daw ay nabalitaan niyang namatay daw si Cristina, nagpatiwakal daw ito—uminom ng isamboteng pestisidyo. Saka lang daw nauwi si Cristina. Pero isa nang bangkay. Hanggang sa pinalayas daw siya ng panginoong-may-lupa sapagkat wala na raw siyang naipapasok sa kamalig ng asendero. Sa mga kasawiang sinapit niya, wala na raw kasi siyang siglang magsaka kung kaya’t napabayaan na niya ang ilang kapitak na sakahin. Wala na raw kasing silbi pa ang pagsisikap niya dahil wala na siyang paglalaanan, patay na ang mga mahal niya sa buhay. Naging palaboy siya. Umalis siya sa Sorsogon at nakarating sa lunsod ng Naga at siya’y namalimos sa mga kapilya’t simbahan doon. Noong napadpad naman siya sa lunsod ng Iriga, nagkasakit daw siya ng mabigat at akala niya’y mamamatay na siya noon. Buti na lamang daw at may naawa sa kanya na paring Italyano at siya’y ipinagamot. Naging sakitin na siya mula noon kasi palagi siyang gutom at walang mainam na makanlungan. Tibi raw yata ang sakit niya kasi ubo na lang siya nang ubo. Noong mapunta naman siya sa lunsod ng Legaspi, nakontento na siya sa pamamalimos. Gusto rin sana niyang magtrabaho nang matino-tino kahit na alilang kanin lamang o tagapag-alaga na kaya ng baboy o maski tagalinis na lang ng kubeta. Subalit wala raw tumatanggap at nagtitiwala sa kanya. Hanggang sa nakarating daw siya ng Tabaco. At isang gabing inabutan siya ng malakas na ulan sa may pantalan, patakas daw siyang kumanlong sa isang kubling sulok, sa piling ng mga kargang sako ng asukal at harina, ng kubyerta ng isang nakataling lantsa upang matulog doon. Napasarap daw ang idlip niya dahil hapong-hapo siya noon at di niya namalayang napasama siya sa paglalakbay ng lantsa patungong Sili nang maaga itong lumuwas kinabukasan. Hindi na siya nakabalik pa sa mainland. Tanda niya’y mahigit pitong taon na siyang palaboy-laboy dito sa Sili.

“Gustong-gusto ko na rito kasi payapa saka tahimik, eh,” aniya. “Di kagaya yung sa mga siyudad na lagi na lang nagmamadali yung mga tao saka parating nag-uunahan yung mga sasakyan do’n, di baga?”

“Tinatawag kayong baliw, bakit, Tata?” ungkat ko. “Ayokong maniwala...”

“Paniwalaan mo na rin, Eman,” ngiti ni Indong Kagit. Hungkag na ngiti sapagkat walang ningning ang mga matang ngumiti. “Mas gusto ko nga yung baliw ako, eh,” tuloy niya, “dahil kasi sa pamamagitan lang nung aking kabaliwan na nadadama ko na ako’y umiiral baga saka ako’y buhay at saka kaiba yung aking daigdig na yung aking-akin lang. Yung baliw ako kasi marumi ako saka mabaho ako, eh. Yung baliw ako kasi di nila maintindihan yung aking mga sinasabi, eh. Kaya nga magpapatuloy na lang ako na maging yung baliw para may magbigay sa akin ng lagi ng limos. Yung kakanta ako saka sasayaw ako para masiyahan yung mga hindi baliw. Yung maging baliw ako para makita nila ako na yung marumi saka yung mabahong baliw para masiyahan sila para maalam nila saka matiyak nila na mapalad sila kasi malinis sila saka yung mabango sila at saka yung matino sila. Yung hindi nung kagaya ko, di baga, Eman?” Tumawa siya. Pero tuyong tawa, hungkag na tawa.

Napawi ang interes kong tuklasin pa ang “misteryo” ni Indong Kagit nang matapos na ang aming rali, na napagtagumpayan namin. Napalayas at napalitan ang abusado’t korap na presidente ng kolehiyo. Bumalik sa normal ang kalagayan sa kampus at naging abala ako sa pagbawi sa mga oras sa klaseng nagamit sa rali. Hindi ko na maharap si Indong Kagit kung nasasalubong o nararaanan ko siya. Palagi na akong nagmamadali at nagkasya nang hagisan ko na lang ng barya, nang walang imik, ang nakasahod niyang palad o hawak na plastik kap. Walang imik, titingnan lang ako ni Indong Kagit ng hungkag na tingin at para akong nakokonsensiya sapagkat batid kong hindi niya kailangan ang limos kong sensilyo. Pang-unawa ang nililimos niya sa akin at alam niyang maipagkakaloob ko ang pang-unawang iyon sa kanya sa kahit na ilang sandaling panahong maiambag ko upang dinggin ang kanyang mga litanya ng hinanakit at reklamo sa buhay.

KATATAPOS NG UNANG semestre nang pinagsusuwag at pinaghahampas ng isang malakas na bagyo ang Kabikolan. Gayon na lamang ang pananalasa nito sa kanyang abot sa 260 kilometro-kada-oras na bilis-lakas. Sinalanta nito ang Magayon, lalo na sa bayan ng Sili. Umalpas ang dagat at nilusob ng naglalakihang mga alon ang mga tahana’t gusaling malapit sa tabing-dagat. Pinagbabali’t pinagbubunot ng humuhugong na hangin ang mga halama’t punongkahoy. Pinabagsak ang mga poste ng koryente’t telepono. Maraming inilipad na bubong at pinadapang bahay. Pinabundat ang mga ilog at maraming tirahan ang inanod at ilang katao ang nalunod. Pinahina ang balat ng mga kalbong bundok at dumausdos ang natibag na lupa’t tinabunan ang maraming tahana’t nananahan. Lampas hatinggabi nang lumusob ang kalakasan ng bagyo at humupa lang ito bandang katanghalian kinabukasan.

Naglakad-lakad ako sa kabayanan nang ganap nang makalayas ang bagyo. Gulong-gulo’t lumbay na lumbay ang tila ginahasang kapaligiran. Sa may playa, bumagsak ang daungan at nagkagiba-giba’t nagkalansag-lansag ang seawall at breakwater. Nabaon sa bato’t buhangin ang ilang bahay at gusali samantalang ang iba’y nagmistulang mga kalansay at nawasak na mga nitso’t kabaong.

Natanaw ko si Indong Kagit na nakatayo sa ibabaw ng isang malaking batong sumampa sa boulevard. Nilapitan ko siya. Namumuti ang buhok niya sa nanikit na asin. Tinanong ko kung saan siya kumanlong nang nanalasa ang sigwa. Gusto kong kilabutan sa sinabi niya.

“Nandito lang ako, eh, sinalubong ko yung bagyo! Aking pinagyayakap yung mga alon! Sabik na sabik sila, Eman, eh! Matagal nang hindi bumagyo nang gano’n kalakas, eh!”

Hindi ko alam at may ningning sa ngayon ang mga mata ni Indong Kagit sa masayang pagsasaad sa di kapani-paniwalang kuwento niya. Ayaw kong maniwala subalit ayaw ko naman sanang paniwalaang niloloko lang ako ni Indong Kagit. At ayoko naman sanang paniwalaang kuwentong baliw lang ang kuwento niya. Gusto ko sana siyang paniwalaan kagaya ng batid kong sa lahat ay ako lang siguro ang pinagkakatiwalaa’t pinaniniwalaan ni Indong Kagit. Marahil kasi’y ako lang naman ang matapang ang sikmurang lumalapit sa kanya, ang matiyagang nakikinig sa kanya, ang alam niyang naniniwala sa kanya.

“Pinakahihintay ko nga kasi yung mga bagyong darating, eh,” pagpapatuloy ni Indong Kagit. “Inaabangan ko sila rito sa tabing-dagat. Gusto ko ngang panoorin yung kanilang poot saka galit, eh. Yung damhin yung kanilang hagupit saka kapangyarihan! Eh, nais kong hamunin sila, eh, kung kaya naman aking inihahain ang aking katawan pero siguro, eh, alam din nung mga lokong bagyo na baliw ako kaya hindi nila ako ginagalaw, eh! Yung hindi nila pinapatulan yung aking kabaliwan! Alam mo, Eman, eh, maraming bagyo na yung sinalubong ko rito!”

“Subalit anong dahilan at hinahamon ninyo ang unos?” tanong ko matapos niyang ikuwento ang pakikipaglaro raw niya sa nagsusumigaw, dumadagundong na hanging sumisiklot sa tubig ng dagat at inihahalibas sa kalupaan; sa kung paano siya nakipaghahabulan sa mga bumabagsak na gabahay, gabundok na tubig at kung paanong subain niya ang daluyong ng agos nitong pabalik sa dagat upang siklotin na naman ng nagngangalit na hangin; sa kung paano niyang iniiwasan ang mga ulos at bigwas ng nag-uumulol na hangin, ang umiigkas at humahampas na mga bato, ang lumilipad, humahagibis na mga sanga ng halama’t punongkahoy at yaong nababakbak at humuhulagpos na mga bagay-bagay sa mga gusali’t bahay.

Hindi ako sinagot ni Indong Kagit. Sa halip ay sumalampak siya ng upo sa bato’t kinuwento na naman niya ang kanyang buhay. Tila isang kumpisal sa isang inaasahan niyang nakauunawa’t naniniwala sa kanya. Kung kaya’t sumalampak na rin ako ng upo sa tabi niya at siya’y pinakinggan.

Sapul pa raw pagkabata niya’y pangarap na niyang yumaman at maging sikat. Matalino rin daw siya noon. Nakapag-aral din. Dangan nga lamang at hanggang primarya lamang dahil natigil siya nang agawin na nga ng mga asendero ang mga lupain ng kanyang tatay at lolo at ng kanilang mga kanayon. Lumaban daw kasi noon ang kanyang ama. Ayaw daw nitong itatak ang kanyang hinlalaki sa mga kasulatang pinapapirmahan ng mga asendero. Pinamunuhan daw ng kanyang tatay ang kanilang mga kanayon upang ipaglaban ang karapatan nila bilang tao’t karapatan sa kanilang mga bukirin. Subalit isang gabi raw, pinasok sila sa bahay ng mga may takip at talukbong ang mga mukhang lalaking may mga karbin at thompson at sapilitang kinuha, kinaladkad ang kanyang tatay sa kabila ng pagtangis-tutol ng kanyang sakiting inay. Ilang araw daw na nawala ang kanyang tatay. Natagpuan na lamang nila ang tadtad sa balang bangkay nito, pagkaraan, sa talahiban sa may ilog, na pinamimistahan na ng mga uod at pinagbabangayan ng mga asong palaboy. Sa nangyari, naglubha raw ang kanyang sakiting ina, naratay ito at yumao rin kalaunan at siya’y inampon na lang ng kanyang lolo. Gusto raw sana niya noon ang maging sundalo o polis balang araw upang hanapi’t pagbayarin ang mga pumatay sa tatay niya. Subalit hindi na raw niya itinuloy ang ambisyon niyang iyon nang malaman nilang mga konstable rin pala ang umutas sa kanyang ama. Inupahan daw pala ang mga ito ng mga asenderong kumamkam sa kanilang bukid na galit sa kanyang ama at sa prinsipyo nito. Mula noon, inambisyon na lamang niya ang maging mayaman nang sa gayo’y hindi na sila aapihin. (Wala pa raw kasi siyang alam na mayamang inaapi, bagkus lahat ng mayamang alam niya ay mga mang-aapi. Pero pag siya raw ang mayaman, pinangako niyang maging mabait siya’t mapagkawanggawa lalo na sa mahihirap.) Pinangarap daw niya ang maging abogado upang madali siyang maging politiko ang nang sa gayo’y madali rin siyang yumaman. (Wala para raw kasi siyang alam na abogado o politikong nanungkulan sa bayan na hindi yumaman.) Pinangarap daw niya ang makapagpatayo rin sana ng malaki’t magarang mansiyon, ng mga bahay-bakasyunan at magkaroon ng marami’t magagandang awto (at saka na rin daw, kung kinakailangan, ng ilang kulasising magaganda kasi parte daw yata iyan sa pagiging buhay-mayaman para matawag na namumuhay-mayamang-mayaman talaga). Subalit hanggang sa naging asawa raw niya si Cristina’t inianak si Marcial ay nanatiling pangarap lang daw niya ang mga iyon kahit na nagsikap naman siya ng todo-todo at ginawa ang lahat ng makakaya upang maisakatuparan ang mga pangarap niya, kahit na hindi naman gaanong napakayaman daw, maski na sana magaang-gaan lamang na buhay at pamumuhay na sagana at hindi naghihikahos. Kung bakit daw kasi hindi man lamang siya tinulutan ng kapalaran na magtagumpay rin ng kahit na konti. Kung bakit daw kasi at sa halip ay siya’y naging isang sawimpalad, naging kalat lamang na walang silbi sa mundo, naging isang busabos, isang baliw na walang karapata’t katuturan sa lipunan.

“Nagagalit nga ako kumbakit nasilang pa ako, Eman, eh, sana hindi na lang ako pinanganak,” sabi niya sa matigas na pagkawika. At ngayo’y may luha si Indong Kagit. Subalit ngayo’y tila may munting apoy ang mga mata, parang may naiipon doong pagkainip, pagkabagot, pagkamuhi. “Galit nga ako do’n sa kumbakit pa ako nilalang nung ating Diyos, eh! Sinisisi ko yung Diyos, Eman, marami akong yung reklamo sa kanya!”

Hindi ko alam ang sasabihin. Tumitimo ang pagkaawa ko sa kanya. Ang tila pakikiramay ko sa pagkasawimpalad ni Indong Kagit. Subalit kung bakit tila iyon na lang ang tangi kong magawa: ang mahabag.

“Kaya ko nga hinahamon yung mga bagyong dumadating, eh!” muling wika ni Indong Kagit. Tumayo siya’t tumingala sa nangungulimlim pa ring kalangitang kung saan naghahabulan ang mabibilis, makakapal, maiitim pa ring mga ulap. “Poot nung Diyos yung bagyo, poot niya sa akin kaya sinusuba ko ito. Yung naghihimagsik ako doon sa Diyos. Hindi ko katatakutan yung mga bagyo, aking haharapin kasi alam kong yan bale yung kasagutan nung Diyos sa akin. Naniniwala ako, eh, naniniwala akong kilala rin ako nung ating Diyos, yung pinapakinggan ako saka minamasdan ako at siya yung dahilan kumbakit dumarating yung mga bagyong iyon sa akin! Oo, Eman, siguro ay may halaga rin ako saka pinapansin din ako nung ating Diyos kahit na isa lang ako na yagit. Kahit na isa lang ako na kagit, eh. Yung anak din ako nung ating Diyos. Oo naman, alam kong anak din niya ako!” Humalakhak pa si Indong Kagit, dumipa sa kalangitang ngayoy’ iniikot-ikotan ng nag-iisang langaylangayan. At sa pagkakaupo kong nakatingala sa kanya na nangakadipa, para siyang isang krusipiho--isang krusipihong ang kristong nakapako roo’y hindi nakatungo kundi humahalakhak.

PARANG LALONG NAPALAPIT ang loob ko kay Indong Kagit. Gusto ko sana siyang arugain sa alam kong kailangan niyang tulong sa napakarami niyang mga hinanakit at reklamo sa buhay, sa lipunan. Subalit hindi ko alam kung paano. Kung kaya’t gaya ng dati, nagkasya na lamang akong bigyan siya ng pagkain at kaunting pera at lumang damit. At samantala, ginagamit ko si Indong Kagit na sabjek sa aking mga sinusulat. Marami akong nalikhang tula at kuwento at sanaysay na tungkol sa kanya, sa kanyang buhay, sa kanyang mga kaisipan.

Ngunit kung minsa’y sinusurot ako ng aking budhi. Kasya na nga kayang hagisan ko ng ilang pirasong sensilyo, na binubuntotan ko naman ng nagmamalasakit at nang-uunawang isip, si Indong Kagit upang may lisensiya akong gamitin siya bilang palabigasan ng sulatin?

NAPAKAINIT NG ARAW na iyon. Nagbabaga ang tanghaling tapat. Katatapos ng aking huling klase at pauwi na ako sa bahay upang mananghalian. Nasa sentro ng bayan ang bahay ng tiyuhin ko at walking distance lang ang kolehiyo. Nang madaan ako sa merkado publiko, napansin ko ang pulutong ng tila nagkakagulong mga tao na may pinagkakalumpunan sa may harapan ng multinasyonal na fastfood center. Sumisilaw ang mabilis na pagkikindat-kindat ng pulang ilaw sa bubong ng sasakyan ng polis na nakahimpil sa malapit, na lalong nagpaalinsangan sa nilalagnat na kapaligirang binalot ng lansa’t bahong inihihinga ng tila may tipos na hangin mula sa mga tindahan ng karne’t isda’t daing.

Nakipagsiksikan ako sa pawisan, at ngayo’y amoy-suka’t amoy-anghit na mga taong nakapaligid sa kung anong kasiya-siyang tanawin. Nakita ko roon si Indong Kagit na duguan sa pagkabulagta’t pagkakatihaya: mahigpit ang pagkulong ng kanyang kaliwang bisig, sa lukong ng kanyang hungkag, mabutong dibdib, sa isang plastik bag na may marka ng pangalan ng multinasyonal na fastfood center. Pigil ng kanan ni Indong Kagit ang isang duguang hamburger na kapagdaka’y kinakagatan niya.

Nakatulala na lamang ang mga tao, nagbubulungang tila hindi malaman ang mainam na gagawin maliban sa mandilat, umismid, manuro kay Indong Kagit na hindi halos makagulapay sa kanyang duguang pagkasadlak sa maduming aspaltadong kalsada. Samantala’y sulat lang nang sulat sa munting kwaderno’t tanong lang nang tanong, radyo lang nang radyo, kaway lang nang kaway, utos lang ng utos, ang mga bundat na polis.

Saglit akong natulos sa aking kinatayuan. Hindi ko rin alam ang gagawin. Kawing-kawing, buhol-buhol ang di magkamayaw na ingay ng pagtatanong, kasagutan, mura, sumpa.

Bigla na lang daw pumasok iyang baliw diyan sa fastfood at nang-agaw ng fried chicken at hamburger... Deputang kagit, buti nga sa kanya! Maski ako’y marami nang tindang mansanas at pandisal na inumit ng lintian na `yan!

Kumawala ako sa siksikan at tinakbo kong niluhura’t kinandong si Indong Kagit sa batid kong pagkagitla’t pagtataka ng mga tao. Kinalong ko ang nanggigitata, duguan niyang ulo. Tiningnan niya ako. Bakit, bakit, gutom na gutom ka na ba, Tata? ang sinasabi-sabi ko. Bakit? Bakit? Bakit?

Hinabol daw siya nung sikyu subalit di raw kasi pinansin niyang baliw, ayaw ibalik yung ninakaw.

Bakit, bakit, Tata? Bakit? ang inuulit-ulit ko. At nginitian ako ni Indong Kagit, duguang ngiti. At sabi niya, sa duguang pagkabigkas: “Gutom na gutom kasi ako, Eman, eh, gutom na gutom... Ayaw kasi akong bigyan ng pagkain, ayaw akong bigyan, eh... Alam naman nilang kahit na yung baliw ako saka yagit ay nagugutom din...”

Putangina, pupukulin na raw kasi niyang lintiang kagit ng napakalaking bato iyong sikyu! Putangina, susugurin na raw kasi niya iyung sikyu! Putangina, may ice pick daw iyang baliw! Putangina, kaya binaril na siya nung sikyu!

“Masarap palang talaga yung ganito, Eman, napakasarap...” Nadarama ko ang panginginig ng butuhang katawan ni Indong Kagit, ang pagsuka’t pagbula ng dugo mula sa butas niyang tagiliran na pinandidilatan ng ilang lumabas niyang bituka. Subalit patuloy siya sa pagnguya’t pagngalot sa kanyang duguang hamburger—duguang paglinamnam sa sabor ng sikat na produkto ng multinasyonal na fastfood na paboritong-paborito ng sambayanang dila’t tiyan.

Putang inang baliw naman, o, ansiba! Tingnan mo’t madededbol na nga’ng putang ina’y sige pa ang tsibog!

Bakit, bakit, Tata, gutom ka na ba talaga, gutom ka na ba talaga? Bakit? inuulit-ulit ko pa rin at hinigpitan ko ang kalong sa duguang katawan ni Indong Kagit na umaalingasaw sa lansa’t baho.

“Masarap, Eman, eh, napakasarap pala talaga nito... Kahit yung mamatay na ako, kahit mamatay na ako...” aniya’t siya’y patuloy na ngumuya, ngumalot, duguang pagnguya, duguang pagngalot, ngunit ngayo’y tig-isa nang pagnguya’t pagngalot. “Oo, kahit mamamatay na ako, Eman, eh, kasi natikman ko na rin yung pinakamasarap na pagkain sa mundo...”

Buray ni inang baliw iyan, buti nga sa kanya! Siya pang dumi at kalat dito sa Sili!

“M-Masarap, Eman...” tuloy ni Indong Kagit sa pagsubo ng duguang hamburger at ngayon, ng pritong hita ng manok. Subalit hindi na makakagat ni makanguya ni makangalot si Indong Kagit. Lumabas sa duguan niyang bunganga ang duguang subo. “S-Sayang, Eman, hindi ko maubos... Biyaya nung Diyos, ansarap... Luto nung Diyos, ansarap-sarap, pinatikim sa akin.... Mahal talaga ako nung ating Diyos... Anak din ako nung ating Diyos, eh, anak din niya ako...” At minsan pa, tiningnan ako, tinitigan ako ni Indong Kagit, duguang titig, hungkag na tingin.

Binitawan ko si Indong Kagit. Tumayo akong pawisan at duguan. Para akong trangkasuhin. Para akong kukulo sa init ng umaagos sa aking mga mata. Para akong magbaga, magliyab. Tumakbo ako, hinawan, itinulak ang mga nakahara sa aking daraanan. Wala akong tiyak na direksiyon, iniwan ko si Indong Kagit na yakap-yakap pa rin ang naiwang duguang hamburger niya’t fried chicken. Iniwan ko ang mga usisero, mga pakialamero ngunit walang pakialam, na maiingay, amoy-suka’t amoy-anghit na mga tao. Iniwan ko ang mga bundat na polis na sulat lang nang sulat sa munting kwaderno’t radyo lang ng radyo’t utos lang ng utos at kaway lang nang kaway. Iniwan ko ang mga ngisi, kunot-noo, simangot, pagtataka, mura, sumpa. Iniwan ko sila. Iniwan ko ang lahat na tinatanong ko pa rin: bakit? bakit? bakit?

Umalis akong nagtatanong pa rin samantalang natagpuan ko na, nakita ko na ang kasagutan sa huling titig, duguang titig sa akin ng hungkag, duguang mga mata ni Indong Kagit.#


Garami, Bislak, Bamban ken Padeppa
(Umuna A Gunggona, Short Story Writing Contest, GUMIL California, 1996)

PAKAUNA:

Ti Nakaparsuaan ti makapaneknek, dagami daytoy. Dappat daytoy dagidi appomi. Naipasngay daytoy a kapanagan iti pannakapugipog ken pannakawaya ti rumiet a kabakiran. Tinebbag, inkalos, pinatadmi dagiti munturod. Impinasmi dagiti talon, impasdekmi dagiti tambak a nangbanosbanos kadagiti limtuad a sinilong. Binusatanmi ti pus-ong ti waig a pussuak ti ubbog ti bantay, ket insayasay dagiti kali ken alog ken aripit kadagiti mawaw a kinelleng. Ket simmilap ti talon. Ginubami met dagiti bakras, inkuduagmi ti nataba a daga. Ket naruk-atan dagiti bangkag. Inwarismi dagiti bunubon. Naitukit dagiti bukel. Naiwekwek dagiti lawi. Nailibsong dagiti subual. Naipadaga dagiti palakay. Ket nagrusingda. Nagsaringitda. Nagsabongda. Nagbuselda. Nagbungada... Ti apit: nabuslon, nalabon. Nabiagkami a sipepennek, sibubun-as, sitatalinaay, siraragsak...


ADDA KASLA NAKANANAMA a kari nga ipaypayapay dagiti nabun-as a bayoleta iti ammimi ti pul-oy. Dinto agmawmaw ti taba, ti dam-eg, ti daga ket dinto maungkos ti itdenna a parabur. No kabukbukodanda la koma! Nangemkem ni Amado Lubong, 22, a limmaem iti kalapawna a nakadalukappit iti sidiran ti akaba a tambak ti banawang iti pungto ti taltalonenna. Nagtugaw iti balitang a kawayan ket impaypayna ti silag a kallugongna iti agar-arimasa iti ling-et a rupa ken barukongna. Dandanin agtindek ket nakasansaniit ti guyab ti init a kas man ad-adda a mangpadpadarang kadagiti rikna ken im-impen nga aguk-ukop ita iti barukong ni Amado bayat ti panangiwarasna iti imatangna iti nalawa nga asienda a naipasab-ok iti rusok ti Bantay Sagat a kasla nakapakleb a saraan a dinosauro a mangngirngirsi iti masanguananna. No kabukbukodanda la koma! Ngem adda kadi koma ngarud aya rumbeng nga agtagikua kadagitoy no di isuda?

Dimmuklos ti angin nga insang-aw ti tanap dagiti dippig ken kantong ken tumok ken lakatan ken unas iti umamianan a daya ti kusayan ti bantay. Immipus ti napuskol a pangen ti billit-tuleng. Dinarupda dagiti nakayangyang a dawa. Nagdeppes ti pinagayan a rinugmaan ti pangen. Rimmuar ni Amado ket iniriaganna dagiti billit a bulon ti panangyab-ablatna iti balanggotna iti angin. Nasitak ti nayaplag a pangen. Um-umkis nga immawer dagiti billit-tuleng a nanglikaw iti kataltalonan a nagsapul iti kinelleng a dissuanda. Ngem inabog ida dagiti sumagmamano a mannalon nga agidarderekdek kadagiti tambak iti bikal ken bislak ti bayog a poste dagiti ipakpakatda a bamban nga ay-ay.

"Di magebgeban ti ay-ay ti karuay ita dagiti billit, Amado," impasungad ti immasideg a pandek ngem nabaked a lakay a mangipumpunas iti nadulpet a tualia iti kirriit a rupana. "Isarunotay' `ti agaramid `ti bambanti, barok."

"Bareng, a, no maallilawtay' pay dagiti siba, Tata Angkuan," insennaay ni Amado iti lakay a kabaddungalan daydi nagawan a tatangna ken kadulonna ti talon.

"Nadawel ita dagiti billit, nalabit kagawatda met," kinuna ti lakay, nagdalupisak daytoy iti abay ni Amado ket rinugianna a sukiten iti bunengna dagiti puris a simmeksek kadagiti ringngiad iti dapanna.

"Ad-addan a di makaanay a yanges ti mabingay no ditay' ikanawa dagiti dawa, barok."

"Ngem di kad' ad-adda a ditayon umanges no di a mismo `toy daga ti maikanawa, tata?" immirteng ti rupa ni Amado. "Paidamandatay' payen iti karbengantay' kas mannalon! Hantayon maaramat dagiti aradotayo, pagretiruendan dagiti nuangtayo, hantayon magamulo `toy nabatbati a kataltalonan!"

Tinangad ti tangkiran, kirriit a rupa ti mangemkemkem a rupa ti natayag, nabaneg, ginebba ti init, patanor ti ling-et, minanso ti talon ken bangkag nga agtutubo. Kasla latta daydi Bonifacio, nagtalukatik iti uneg ni Lakay Angkuan a kasla panangdagullit, ta dinan mabilang ti panangyesngaw ti isipna iti dayta no kasta a mingmingan wenno paliiwenna ni Amado, a pagkunaanna pay no kua: saan la a taktakder ken langlanga; kangrunaanna, ti kaadda ti kinabaner ken kinatured ken kinapinget a mangirikiar, mangilaban iti prinsipio ken karbengan ken kalintegan. Ta kasta daydi Bonifacio Lubong a dadauloda idi ditoy purokda ken maysa kadagiti nangsupiat iti panangagaw ti asendero (nga immay a bayabayna dagiti politiko ken turayen ken nagtagiarmas a pasurotna, a nangipakita iti adu a dokumento ti panagtagikuana kano iti daga) kadagiti dagada ken nangilablaban iti pannakawayada iti tengngel ti diosen-nga-agpatpatalon--isu a saan a nangideppel iti tangan-imana kadagiti papeles nga impapirma ti asendero tapno agbalinda laengen a makitaltalon. Naal-ala unay ni Amado ti amana. Tinawid amin daytoy agraman ti laban daydi Bonifacio a nupay inlabanna ket dina nailaban, laban a dina nangabakan ngem di met makuna a nakaabakanna. Raemen ni Lakay Angkuan daydi ama ni Amado, nakikaykaysa met daytoy iti iruprupir daydi Bonifacio. Ngem kas kadagiti kapurokanda, dina napatalgedan dayta a pannakikaykaysana. Pader, natangken, nabaneg, nabayog, nakadakdakkel a pader ti padasenda a banggaen. Kas kadagiti kapurokanda, nupay didan maibturan ti pannakairurumen, awan pigsada wenno turedda a nakikadua iti laban daydi Bonifacio Lubong. Ad-adda a pinanunotda ti pamiliada, ti karadkadda. Ta awan met lat' maay ti lumaban no nakapsutka, no mabutbutengka, kasta ti isipda idi. Aglalon idi agpukaw ni Lakay Pacio iti naminsan a papan panangayo daytoy iti Bantay Sagat. Sa kalpasan ti sumagmamano nga aldaw a panagsapsapulda ket masarakanda ti bangkay daytoy, iti rumiet a kaleddaan iti patalan, a kunolkunolanen ti igges ken pagaangatanen dagiti walang nga aso. Dinton malipatan ni Lakay Angkuan ti nasangatanda a kasasaad daydi Bonifacio Lubong a gayyemna: nupay dumagdagan daytoy, di nailinged ti ganna ti dangkok ken ulpit: pettak a mata, gedged a karabukob, puted a dila, ringod a lapayag, bettak a bangabanga, natatek iti bagkong ken bala a bagi, napungo nga ima ken saka... Manipud idin, inturayan idan ti buteng ket nayatda lattan iti amin a pagayatan ti asendero. Awanen ni Lakay Pacio a sakit ti ulo ti asendero, nawaya daytoy a nangbura iti agarup kakatlo ti kataltalonan ket inaramidna a plantasion ti saba ken unas sana inted kadagiti bukodna a tao manipud iti sabali a lugar. Nawaya payen daytoy a naglaging iti bakir ti bantay a puon ti waig nga isu a kimmidditanen ti padanum ti kataltalonan.

Bimmanesbes ti sabali, napuspuskol a pangen ti billit-tuleng. Pinanggep daytoy nga aplagan ti talon ni Amado. Tinaray nga inikkisan ida ti agtutubo idinto nga iwagwagis daytoy ti inuksobna a badona.

Kitkitaen ni Lakay Angkuan ti sumilsilap, lumablabbaga iti dilpat ti agtindek, a kayumanggi a bagi ni Amado. Bagi daydi Bonifacio, kimliing manen ti unegna, bagi ken utek ken kararua daydi Bonifacio. Agsiam lat' tawenna a nakaraprapis nga ubing ni Amado idi matay daydi Bonifacio Lubong. Addan nakemna. Ket naibudi, naibinggas iti panagdakkelna ti napasamak iti amana, kasta met ti pasamak no apay a napapatay ti amana. Nasadia iti lagip ni Lakay Angkuan: saan a nagsangsangit ni Amado idi matay ti amana, nakaul-ulimek laeng daytoy iti baet ti panagug-ugaog, panagdungdung-aw, panagluslusdoy ni Clara nga inana; saan a ladingit ti nakabaled iti rupa ti narapis nga ubing: nairut a kemkem, sumsumleng a mata. Kasla maysa a naulimek a bulkan ni Amado a rumrumsik, agpagpagunggan ti apuy iti unegna ngem dimo maur-uray a bumtak. Ngem no kua ket pagammuan laengen ta rumkuas. Namin-adun a naimatangan, narikna ni Lakay Angkuan dayta. Malaksid a kupikop ti agtutubo ti tibker ken prinsipio ti amana, masirib pay daytoy nupay agingga laeng iti hayskul ti nalpasna. Saan ngaminen nga impursigi ni Amado ti agadal ta malaksid a marigatan ti balo nga inana a mangisakad, awanen ti interes ni Amado iti kunkuna daytoy a komersialisado nga edukasion. Ibagbaga ni Amado nga amang nga ad-adu ti maadal iti ruar ti eskuelaan. Nga ad-adu ti masursuro no saan nga agdepende lattan iti imemoria a teksbuk ken titser a mangted iti nangato a grado. A ti taltalon, ti pagobraan, ti gimong kano met laeng ti yan ti mismo a pagadalan. Saan unay a maaw-awatan ni Lakay Angkuan dagitoy. Ngem nautobna met laeng ti sasawen ni Amado idi agangay: Idi adda sumagmamano a grupo dagiti manangisakit kano iti marigrigat nga ab-abogado ken agiwarwarnak a nangikari a tulonganda ida kadagiti reklamoda. Ngem awan naaramidan dagitoy, pambarda a nabileg kano, impluensiado kano ti asendero kesyo batana ti mayor, bayawna ti gobernador, kumpadrena ti diputado ken ti regional commander ti polisia, aamigona dagiti senador ken heneral, rummuar-umuneg iti Malakaniang, kasosiona dagiti taipan. Gayam, nabusalan iti kuarta dagitoy. Kasta manen idi kinadua ni Amado a napan iti kapitolio, iti opisina ti agrarian tapno sukimatenda ti daga a sakup ti land reform. Natakuatanda a saan a mareporma ti daga ta nakawaras daytoy kadagiti tattao ti asendero ket sumagmamano la nga ektaria ti adda iti nagan ti tuso nga asendero. Idi mapanda iti mansion ti asendero tapno ireklamoda ti natakuatanda, pinasabtan ida ti lakay a baknang iti lais ken tabbaaw. No saankayo muno, nengneng ken laglag, kinuna daytoy, papaltogak ti pispisko-ania pay la ti kuestionarenyo ket naglawagan a diyo kukua ti daga? Yutninana, naggasat ket ti takkiyon no dakayo ti pangipanaganak iti dagak? Nagambisiosoka a talaga, Amado nga immama! Ngem ibagak manen kenka, uray aglamolamoka nga agpaili wenno agsalsalka iti sango ti presedensia, dika ikkan iti uray sangkailgat a dagam! Ammo idi ni Lakay Angkuan nga agburbureken ti bulkan iti uneg ni Amado. Ngem nangemkemkem laeng daytoy iti sango ti mangum-umsi nga asendero. Awan a talaga ti labanda, naamiris ni Lakay Angkuan. Ngem lumablaban latta ni Amado iti itan ket saan manen a maawatan ni Lakay Angkuan a klase ti laban nupay ammonan nga isu met laeng daytoy ti laban daydi Bonifacio Lubong. Saanna a maawatan ti laban ni Amado ta ti agpayso, saanna a naawatan ti laban daydi Bonifacio. Ket itan karkariten ida ni Amado a kas met laeng iti panangkarkarit, panangal-allukoy idi daydi amana. Ania koma ti kueentayo, isarakusok ti buneng wenno lilit iti armalayt ken masinggan? Awanto met la ti maaramidantayo. Awatentay lattan a kastoytayo. Ania ngarud no isu ti nakaikariantayo. Dayta laeng ti maisungbatda ken ni Amado ket agngilngilangil no kua ti agtutubo a mangemkemkem, sumsumleng dagiti matana.


NAGPARSUA DAGITI MANNALON kadagiti sinantao a pammutbuteng iti agsiba a billit, iti dayta a malem. Rinepreppetda dagiti garami a nabugasan iti natibker a bislak sada sinukog a sinan-ulo, sinanbagi, sinantakiag, sinansaka. Imparautda dagitoy iti napagsinankrus a darekdek. Rumanetret dagiti sirutenda a bayog a bamban a manget-et iti garami ken bislak kadagiti padeppa.

Idi agangay, ipatpatakderdan dagiti bambanti iti nadumaduma a paset ti pinagayan. Insilpoda kadagitoy dagiti nakabantengen nga ay-ay tapno aggunay dagiti tao a garami, nga ad-adda a kakasla krusipiho no miraen iti adayo, no maguyod ti bamban nga ay-ay.

Sumagmamano a pangen ti billit ti umarikiak nga agassi-assibay ngem dida maitured ti agdisso iti kadawaan nga itan nakaipattokan dagiti tao a garami nga agpadpadaan, a no kasta a maguyod dagiti ay-ay a namagkakamang kadagiti bambanti ket addada a kasla mangpaypayapay, mangwagwagis, mangtingigtingig, mangtungtung-ed, mangngilngilangil kadagiti billit.

Nabang-aran dagiti mannalon a nakapasingked a natalged itan dagiti dawa. Naguummongda iti sirok ti narukbos ken duog nga algarruba iti pungto ti kataltalonan idi maiwakasda ti obrada tapno pagsasanguanda ti saramsam nga imbalon dagiti assawa, inna, annak, kaayan-ayatda.

Kabayatan ti panagngatingatda iti linubian a saba ken kahoy ken panagkabukabda iti tambotambong ken panagigupda iti kape a kinirog a bagas ken panagitangguap iti linuktanda a bote ti hiniebra, itultuloy a pagsasaritaan dagiti mannalon ti pagpapatanganda pay laeng itay iti kataltalonan: Ti mabiiten a maminpinsan a pannakapukaw ti kataltalonan. Nabayagen nga ibagbaga ti asendero ti planona a mangpatad iti kataltalonan a pangipasdekanna kano kadagiti planta ken repineria. Natakuatan kano ngamin dagiti ganggannaet a minero ken teknolohista, a kadua dagiti tao ti asendero nga aglaglaging iti kabakiran ti kabambantayan ti Sagat, a nabaknang ti bantay iti minas a laymston, landok, nikel, gambang, kromium ken dadduma pay a napapateg kano a mineral a masapul para iti panagdur-as ti sangkailian. Nabiit pay nga impakaammo ti asendero a nakasarak kanon iti mangipuonan iti panagminas: maysa a multinasional a korporasion, a kasosio kano ti gobierno. Kinapudnona ket immay payen iti purok itay nabiit ti puraw a pannakabagi ti korporasion a kinadua ti asendero ken sumagmamano a nangangato a tattao iti gobierno ken negosio. Impaganetgetda a pagimbagan ken pagsayaatan saan la a dagiti pumurok ti mabangon a pagminasan no di ket ti intero a pagilian ta minilion kano a doliar ti iserrekna iti ekonomia ti pagilian. Inkasabada a naruay ken napintasto kanon ti panggedan dagiti pumurok ket saandan nga agrigat nga agtalon ken agbangkag. Agnam-ay, rumang-ayton ti biagda.

Adu a pumurok ti naayatan. Ngem adda met dagiti agduadua, a pakaibilangan ni Lakay Angkuan, a naruamen kadagiti napipintas a kari a di met natungtungpal.

Isu daytoy ita ti pakariribukan ni Amado: maminpinsanen a maagaw, mapukaw dagiti dagada. Iti mabiit ket dumtengen dagiti makinaria a mangburbor ken mangikalos kadagiti taltalonda apaman a makaapitda. Maudi kanon daytoy a panagtalonda, kinuna ti asendero. Agbisinda la ketdi uray pay adu ti maluktan a trabaho iti pannakakonstrak ti pagminasan ken dagiti repineria.

Ket ita a naguummongda manen, itultuloy latta ni Amado a karkariten dagiti kapurokanna.

"Mamatpatikayo!" indillawna kadagiti magagaran iti idadateng ti maibagbaga a napintas a trabaho ken narang-ay a biag. "Ania met, kunak manen, ti ikarityo a kabaelan a mangkudit kadagiti kabaruanan a trabaho a bin-ig a dekoriente ken dekompiuter, dakayo a padak a mintalon laeng? Utobenyo, saan a witiwit ti arado wenno pamitik ti nuang ti tenglenyo. Aniakayonto kadagita a planta ken minasan no di babaonen laeng, no di bag-enda laeng a nalabit paradalus, parabagkat, parakutkot laeng?"

"Kaykayatmin ngem ti makitaltalon iti para-ap-ap lat' boksit. Dimo aya kayat ti umasenso met bassit? Ti agbalay met iti uray bassit la a hinaloblak ken nagtagigalba?" kinuna ti maysa a lumakay metten.

"Dimo aya kayat ti agnam-ay met?" inlibbi ti maysa a baket. "Addanton elektrisidad, wen! Mabalinantayonto met ngatan ti makaalat' tibi ken bitamaks ken istirio kampanent!"

"Sika ketdi met ta kontraem la aminen," kinuna met ti maysa nga agtutubo a kataeb ni Amado. "Kayatmi met ti agbalbaliw ti biagna, naumakamin iti talon, kayatmi ti dumur-as met bassit. Apay a lapdannakami nga agarapaap met iti nanam-ay a biag?"

Nagngilangil ni Amado a nangkita iti nagsao, ni Primo a kaubinganna nga ammona a nangato met ti arapaapna iti biag: kayatna ti maalut-ot iti nakailumlomanda a kapitakan, aglalo kano inton agpamilian. "Ania a panagdur-as? Dakayo kadi ti agprogreso? Saankayo a laplapdan, palpalagipankay laeng. Diyo kadi maamiris nga aramatenda laeng ti pigsayo. Ibusenda laeng ti kinabaknang `toy dagatayo. Ania koma no aspaltadonton dagiti kalsadatayo ken naraniagton dagiti pagtaengantayo iti artipisial a silaw no awanto metten ti pagitukitantayo kadagiti bin-itayo? Ramesenda nga interamente ti kabakiran, bungbungenda ti intero a kabambantayan, patayenda dagiti ubbog ken sabidonganda ti aglawlaw. Kasanonton no maibusdan ti minas ti Sagat? Agsapulda manen iti sabali a burburenda a daga--pagpapanawandatayonton! Pangalaantayto payen iti pagbiagtayo? Addanto kadi pay masukay a daga ditoy purok a mulaan iti uray tugi wenno kamotit?"


DIMTENG DAGITI MAKINARIA ken lugan dagiti ganggannaet ket naimarangmangda iti nalawa nga arubayan ti dakkel a balay ti asendero a nailaksid iti purok, adda daytoy iti adayo a lauden ti purok, nayapiring iti plantasion ti saba ken unas ken asideg iti bantay. Higante a makmakina ken luglugan a pagbukual, pagkuduag, pagkali, pagkutkot, pagtebbag, pagilunes iti daga. Kadua dagitoy ti puraw a daulo ken dagiti tattao ti multinasional a konstraktor a nagkuartel iti dakkel a balay ti asendero.

Inton umay a lawasen ti panaggagapas ket rinugianen dagiti mannalon ti nagbamban iti pagbettek kadagiti magapas a pagay.

Iti panaguummongda, ipalpalagip latta ni Amado ti pakapay-an ti kataltalonan. Ngem nagtalinaed ti rason dagiti magagaran nga agobra iti maipatakder a minasan ken repineria. Adda ketdi dagiti sigud nga interesado met a naulimek itan ta nalabit pampanunotenda a saan nga ang-angaw, talaga a punasendan dagiti talon ta adtoyen dagiti higante a makina nga agidadanes iti daga.

Maysa a bigat, gapgapu ni Amado iti Bantay Sagat a nagala iti bayog a nayon ti bambanenna, nasapa pay itay napan, nasangpetanna ti padamag ni Nana Clara nga adda kano nagpakamatay iti purokda.

"Ni Pinang! Nagsamal! Nasangatanda kanon a bangkay iti kuarto dagiti katulong idiay mansion itay parbangon... Imminum kano iti pestisidio... Apo Dios, ania ket ti panunot daydiay nga ubingen!"

Di nakatagari ni Amado. Kaubinganna met laeng ni Pinang. Ken kaayan-ayat daytoy ni Primo. Maysa kadagiti bag-en iti balay ti asendero ni Pinang. Kas kadagiti kakaduana a babaonen sadiay, ikarkaro ni Pinang ti utang dagiti nagannakna iti asendero. Kasta ti asendero, ited nga ited kadagiti nalaing nga agutang santo bigla nga agsingir ket no awan maibayad ti immutang, alaenna ti adda a dingo wenno no awan, tapno saan nga alaen ti asendero ti taltalonen ti immutang, alaenna a babaonen iti balay wenno trabahador iti inunasan/sinabaan ti anak a baro wenno balasang ti immutang.

Napan nakilamay da Amado ken Nana Clara iti massayag ni Pinang iti dayta a rabii. Naulimek dagiti tao iti natayan a kas man adda kaamak ken likliklikanda. Adda met ni Lakay Angkuan ket isu ti nangikissiim ken ni Amado iti gapu ti panagpakamatay ni Pinang, segun iti impalgak kano ti balasang iti ina daytoy idi sarungkaranna ni Pinang iti balay ti asendero maysa nga aldaw sakbay a nagsamal: inregalo kano ti asendero iti kasosiona a puraw a ganggannaet ti balasang ket nagpapasanna a rinamrames daytoy iti tallo nga aldaw.

"Saanna kano a maawat ti nakapay-anna," innayon ni Lakay Angkuan. "Saan kanon a maikari ken ni Primo. Isu a ginudasna laengen ti bagina."

"Ni Primo, Tata, apay nga awan ditoy?"

"Di ammo ti yanna. Kinuna ni Iniong nga agin-inum kan nga is-isuna ni Primo iti kalapawna idiay talon itay aldaw. Awan kano metten sadiay. Napan ket ngata nagpakni dita bantay nga agpasanaang. Kaasi met."

Ket nakita manen ni Lakay Angkuan: ti nairut a kemkem, susumleng a mata ni Amado iti panagulimek daytoy. Idi kuan nagpakada ti agtutubo. Rimmuar iti lamayan, iti inaladan da Pinang ket nagtaray, a bulon ti panagririawna a kasla maawanan simbeng ti nakemna, a nangsarakusok iti sipnget.


NASAPA A SIMMALOG iti taltalon dagiti mannalon iti dayta a bigat. Ita nga aldaw ti rugi ti gapas. Bayat ti panangpadso dagiti kumpay ken lilit kadagiti pinuon ti kaam-amor pay la a pagay, pagsasaritaan latta dagiti mannalon ti panagsamal ni Pinang a katabtabon idi kalman ken ti kaawan pay laeng ni Primo. Maiballaballaet met ti nangngegda itay parbangon a kakasla dulluog ti no ania a panagbettak ken nagsasaruno a putok ti paltog a naggapu iti yan ti balay ti asendero. Adda kano nakita dagiti rimmuar a nagpaliiw a pumurok a nagalinaga a kasla uram iti napaderan iti natayag nga arubayan ti dakkel a balay. Ngem kasla kuriusidad laeng, saan nga inikkan dagiti mannalon iti importansia dayta ta nairuamdan kadagiti no kua ket rabrabii a panagpappaputok dagiti aglalang-ay a pasurot ti asendero.

Dimmaranudor iti laud ket naklaat dagiti mannalon kadagiti agung-ungor, kasla agbanbanang-es a dragon a sumungad a buldoser, payloader, backhoe ken grader, a nangasak ken nangikalos lattan iti madalananda a pinagayan. Didan sinurot ti desdes ti kariton ken pattoki. Agturongda iti purok ket linintegda ti kataltalonan.

Nagsardeng dagiti kumpay ken lilit ket nagtalinaedda a petpet dagiti butuan a dakulap dagiti mannalon a nagmamarangmang iti madalanan ti komboy dagiti makina. Nagpatnga ni Amado, napanna sinabat dagiti makina.

Ti asendero, nga agak-akak ken bumbumkis ti suotna iti kabutiogna, ken ti puraw a ganggannaet, nga agarup mayang-angin iti kuttong ken tayagna, dagiti daulo ti komboy. Nakalugan iti maysa a buldoser ti asendero, idinto a payloader met, a nakatag-ay ti pagakupna, ti yan ti ganggannaet. Nakasakay kadagiti dadduma a makinaria dagiti armado a kaduada.

"Ania ti kayat a sawen daytoy?" inriaw ni Amado a nairut ti kemkem ti dakulapna iti kumpayna.

Nagsardeng dagiti makinaria. "Sika, ukininam, hijo de puta, dika agindidiammo!" inlaaw ti asendero a nangwitwit ken ni Amado. "Sika la ketdi ti akinnakem iti napasamak idi rabii. Sika ti nangsugsog iti daydiay punieta a Primo a rumaut kadakami! Dua a buldoser ti pinuoranna! Pinanggepna pay a lib-aten ni Mr. Leech! Yutninayo amin!"

Apagapaman a nailabeg ni Amado, nangmalanga dagiti mannalon.

"Aginlalaingkayo, hijo de putakayo! Bagas ti ukininayo amin!" imbugkaw manen ti asendero.

"Animal, pakpakanenkayo, ik-ikkankayo iti nasayaat a trabaho, kasta ti subadyo? Ammok lattan a sika, Amado nga immama, ti mangdurdurog kadagiti muno a kapurokam--ken iti daydiay a laglag a Primo!"

"Diak ammo ti sasawem, apo asendero!" kinuna ni Amado nga itan sumsumleng. "Yanna ni Primo? Inan-anoyo ni Primo?"

Sineniasan ti asendero ti puraw a ganggannaet. Pinagsuek daytoy ti nakapangato a pagakup ti payloader ket natnag, nanabtuog iti pinagayan ti napungo, daradara a bagi ni Primo a madlaw a natatek iti bala. Nagaanabaab dagiti mannalon.

"P-Primo?" tinaray a pinarintuodan ni Amado ti bangkay. Idi kuan timmakder, agngarngariet, sumsumleng a nangkita iti asendero, sa iti puraw, sa kadagiti pasurot dagitoy a nakasagana dagiti armasda.

"Aginlalaing, ha? Agintutured! Ania ita, bangkayen a malungsot ti ukininanatta! Ngem di pay umanay ti biag dayta hijo de puta iti dinadaelna!" imbugtak manen ti asendero.

"Karkaritendak, yutninayo, a? Ikarkarityo kadi `toy ag-agumenyo a taltalonko? Ikarkarityo dagita a bambanti? Sige, agpatnga ti adda ukel-ukelna kadakayo, bagas ti ukininayo!" Bimmaba iti buldoser ket impaturongna ti iggemna nga armalait kadagiti mannalon. Idi awan agkir-in, imbaw-ingna ti igamna kadagiti bambanti iti asidegna ket pinarappapna dagitoy.

Timmulad dagiti pasurotna ket rinapidoda pati dagiti dawa. Nasagsag dagiti bambanti, nagessat dagiti bamban nga uratda ket iti pannakaalas-as dagiti garami a lasag, nagparang dagiti bislak a padeppa. Ngem uray dagiti padeppa ket nadaleb, nalasang a nagpasag kadagiti pagay a rinuros ti bala dagiti napipintek a dawana; naukas ti kurno dagiti dawa ket naitag-ay dagiti arutang a sititibker a nangitudo iti langit a pagas-assiwan manen dagiti pangen ti billit, ngem itan nabugak kadagiti putok, a pangen.

Nginarietan ni Amado ti buya. Kasla aglulok ket napaparintumeng manen iti yan ti bangkay ni Primo. Nagkidem iti nakair-irut, kinaemna dagiti dakulapna iti nakair-irut.

Idi kuan, naggunay ti payloader ti puraw a ganggannaet ket rinugianna a rugmaan ti daga, bukualen ken kuroben ken gaburan ti pinagayan.

"Saannnn! Diyo perdien dagiti dawa! Diyo dadaelen ti daga!" Ni Lakay Angkuan, nagtaray a napan nagdeppa iti masanguanan ti payloader. Idi kuan nagpakleb a nakadeppa pay laeng iti madalanan ti payloader tapno laeng lapdanna ti higante a makina.

Ngem saan a nangipangag ti payloader. Dirdiretso, intuloyna a rinugmaan ti daga, bukualen, kuroben, gaburan.

Pettat a rimkuas ni Amado, agririaw a tag-ayna ti sumilsilap a kumpayna, bimmanesbes a nangkamat iti payloader, inulina daytoy ket dinarupna ti nakalugan.

Bimsag ti asendero. "Hijo de puta! Patayenyo ti ukininana!" imbilinna kadagiti pasurotna. "Patayenyo dayta nga hijo de puta!"

Ngem ad-adda a naglagaw ti asendero idi bigla nga agririaw a dimmarup kadakuada dagiti mannalon a nakatag-ay dagiti kumpay ken lilit ken bunengda a sumilsilap iti sinamar ti ubing pay laeng nga init.

"Hijo de puta! Patayenyo ida! Hijo de put....."


PAKAUDI:

Ti Nakaparsuaan ti makapaneknek, dagami daytoy. Dappatmi iti Ina a Daga a Sagut ti Namarsua iti Tao. Umay dagiti saplit, didigra ti panawen ken nakaparsuaan. Bagyo. Layus. Tungro. Arrabas. Bao. Dudon. Billit. A, ngem dupirenmi, sarangtenmi ida, ikanawami ti daga. Salimetmetanmi daytoy a daga. Uray pay no dumteng dagiti nakarkaro a didigra ken narangranggas a siba, ikalinteganmi latta ti karbenganmi itoy a daga. Iti ling-et. Iti lua. Iti dara--uray iti dara. Dagami daytoy. Dayta ti kinapudno. Ket siasinoman a mangrubsi iti dayta a kinapudno, karitenna ti Nakaparsuaan nga isu laeng ti makaikeddeng iti pudpudno nga agtagikua itoy a daga.#

Naipablaak iti BANNAWAG,, Pebrero 16, 1998 ken iti ANARAAR (Libro, GUMIL Metro Manila), 2000


monologo: sainnek-pakaasi ti nagtagipuraw a babai a marmarna iti duog a balete iti ngalay ti dalan

(AGPARANG TI NAGTAGIPURAW A BABAI, AGTAGILANGA NGA IN-INUT ITI ALINTATAO)

ADDAAK MANENNN... Addaak manennn... Siak ti kunkunada a nagtagipuraw a babai a masansan nga agparang kadagiti masipsipngetan a magmagna itoy a dalan... Agparangak manen, siak ti kunkunada a marmarna ken sangkapagpagna itoy a duog, narukbos a balete a nagsalumpayak ditoy ngalay ti dalan... Addaak manen... Adda ket addaak latta nga agpakita iti siasinoman kadagiti rabii a kas ita kasipnget wenno kadagiti naslag man a sardam a tumanaguob dagiti walang nga aso ken tumanagari dagiti kuriat ken umanuni dagiti mangrabrabii ken umanagibas dagiti puek ken kurarapnit... kadagiti kaltaang a narnekan, awan malmaltiing ken makabibineg ti ulimek a pasaray bugaken dagiti umsiag nga ikkis dagiti mangrabrabii a billit ken ballulongen ti dung-aw ti ulila a kullaaw... Agparangak nga agparang a yagus ti nasalemsem a pul-oy, a makibinggas iti nginabras ti umaplaw nga angin a mangyeg iti sayamusom ti agkurkuridemdem a segged-kandela ken atap nga allangigan... Agparangak, agparangak ket dagiti ulep lingdanda ti kumanagkag a kabus a mangkullaap iti bimsag a rabii... Agparangak kadagiti rabii a matimudyo ti unnoy, maimdenganyo ti asug ken nadagem a sasainnek ken sangsangit, ti naintarumpingayan a saning-i ti ladingit a yapiras ti salemsem ken yabrasa ti sipnget...

Kadakayo, agparangak... Siak, ti babai a nakapuraw, itoy a sardam, agparangak ket dikayo koma agbuteng ta ita dawatek manen ti pannakaawat, ti andingay ken saranayyo... Agparangak manen ket ita kadakayo... Dikay' koma agbutbuteng ta ibinglayko `toy pakasaritaak...

SIAK AWAN SABALI daydi nasudi nga imnas a mutia ken baggak daydi bassit a purok iti naiputong nga away iti tanap a sinaklot ti singin a bantay a napunasen iti lagip... daydi naulimek a purok a taeng dagiti annak ti ling-et a makigubgubal iti arado ken manggamgamulo iti daga... Ni ama, ni ina, ni manongko, dagiti dua a babassit nga addik - sangapamiliaankami idi a makipagbukel iti pumurok. Adda idi balaymi a sinigpit, inakilis, pinutek ken pinan-aw - bassit ngem natibker ken nadalimanek ta nalawlaw iti natnateng, mulmula ken masmasetas ken kaykayo ken arubayan a pagas-assisawan dagiti dinguenmi a manok, pato, pabo, itik, ganso, baboy, aso, pusa - taeng a tangsit ti kinakurapaymi, apon da ayat, ragsak ken talinaay. Napanglawkami idi, wen, ta gagangaykam' la a mannalon ket sangkapirgis la daydi suksukayenmi a daga. Ngem adda man pannakkel iti pusomi ket adda nga adda sumiray nga isem iti tunggal agdarusdos a ling-et, adda aganninaw a pannakapnek kadagiti bannog a dimi samiren iti sirok ti sumanitsit nga init wenno tumayudok a bayakabak, kumanabsiit a kimat ken kumanabruong a gurruod a kaaddami iti talon ken bangkag a kaludon ti pitak ken bingkol ken kaparato ni Sawak... Sekka, raep, gapas, arado, palpal, suyod... bunubon a maitugkel, raep nga agmarakutsay, agbennat ken agbugi, dawa a maisapaw ken agramed ken bumalitok... Ah, nupay sangkabassit adda idi namnama ken pannakapnek iti tunggal apit ti ina a daga a mangsilpo latta ken mangtaginayon iti anges...

Nakurapaykam' la idi ngem awanen gagemanmi ta naparaburankam' pay iti talingenngen ken ulimek ken wayawaya a mangdugsak no kua iti amin a duadua, pakaringgoran ken parikut ti isip ken piskelmi... Umanayen a linglingaymi dagiti agsapa a nasadia a lapunosen ti isisiray sinamar-init a mangagek kadagiti linnaaw a naidigos kadagiti bulbulong... Liwliwamin dagiti agtindek nga agdadaponkami iti napariir a sirok ti narangpaya nga akasia wenno sagat iti dulon wenno pungto ti talon a pangaldawanmi iti lauya a manok a nasagpawan iti naganus a bungat' papaya ken uggot ti sili, pinakbet, dinengdeng, ken bugguong a napettakan kamatis, kalpasan dagiti paraep wenno pagapas... ah, ket andingaymin dagiti sardam a dayasen ti darudar bulan a dumanidallot ken dumanidallang dagiti kubbo ken agkudaapen a lallakay iti purok wenno tagiurayen dagiti imnas dagiti harana ken tapat dagiti mailiw a sarungkar dagiti babbaro ken kaayan-ayat...!

A, ta ania pay tarigagayam kadagita a parabur?

A, NGEM ANIAN... Ngem anian a gasat! Ta ipagarupmin a ti parabur patinayon ken inggat' inggana a di maumag... Ay, ta nakalkaldaang! Ay, nakaal-alingget! Ay, ta nakalaladingit... Lunod... lunod... lunod...

TA ITI MAYSA a bigat a rekket pay lat' bannawag ti daya - a dagiti mannalon kumaribuso kadagiti arado, suyod, pasagad, pattuki, kariton, wayway, kadagiti nuang ken baka ken kalding a maisangol ken maipaarab - a dagiti kosina ken bangsal umasimbuyok ken kumaradakad iti maisagana a pammigat... nakilga dagita a kumikom ket simngay ti pannakailabeg ken danag ta pagammuan, sidadang-as a dimteng ti adu nga unipormado ken siiigam a tattao nga agsapsapul kano kadagiti aswang ken demonio...

Dakayo! dakayo amin itoy a lugar--rebeldekayo, ukininayo amin! Supsuportaranyo, kaduayo dagiti ukininada nga aswang ken demonio a komunista! Inda kinungkuna ket dagiit igamda naglalanitak ken naipatuyong kadagiti balbalay ken pumurok...

Diosko! Diosko! Awan ammomi kadagiti sasawenyo, apo! Saankami a rebelde, apo, saankami a komunista! Gagangaykam' la mamannalon, apo! Maysamaysa nagsao a sibubuteng - pigerger dagiti timek, beddal dagiti balikas a dinanggayan dagiti sangit a naibunag, dagiti saibbek ti pakaasi ken ikkis-rungaab dagiti napakigtotan ken mabuteng nga ubbing... Inangko! Inangko! An-anuendatayon? An-anuendatayon?

Dakayo! dakayo amin--bin-igkayo a rebelde! Komunista! Komunistakayo a peste iti pagilian! Indugsak latta dagiti unipormado, armasan a tattao. Ammoyo kadi a napasag ti daulomi gapu iti pananglib-at dagiti kakaduayo ditoy a rebelde nga aswang? Hah? Hah? Bagas ti ukininayo amin! dakayo! Dakay' amin - rebeldekayo! Inda impapilit uray dimi ammo idi no ania daydiay sasawenda a komunista. (Addada nga agpayso no kua dumagdagas a tattao iti purokmi iti rabii ngem saan met nga aswang dagidiay ta nasisingpet ken nasisiribda ken kaykayatmi a dengdenggen dagiti no kua ket ibagbagada ta umno unay ken mainugot kadakami a marigrigat ken mannalon.)

Ket iti baet dagiti palawag, pakaasi, sangit, saibbek, ikkis - naukkon dagiti pumurok: lallaki, babbai, lallakay, babbaket, ubbing... Iti baet dagiti palawag, pakaasi, saibbek, ikkis -  da ama, ina, manong, addik a babassit, kapurokak - sisasabrak ida nga inulod-ulod, induronduron, sinippasippadong, inkugtakugtar dagiti makapungtot unay, agpagunggan, nga unipormado ken nagtagiigam a tattao... Idinto a siak, siak met idi ket sinibbarut ti maysa a singingirsi a nagkuna: Nalapsatka! Napusaksakka! Kukuaka! Kukuaka!

Awanen nabalinan dagiti unnoy-palawag, arungaing-pakaasi ken dagem-sangit idi naipaturong amin nga ungto dagiti igam kadagiti kapurokak, iti pamiliak... Ket rimkuas dagiti dulluog ken apuy kadagiti nabileg nga igam... Ket anian ta nakidinnaer dagiti naibulos nga ikkis, riaw, asug, saning-i a nakaam-ames... Nagik-ikkisak ta anian a naimatangak ti panagari ti buli ken pulbura... Da ama, ina, kakabsatko, kapurokak - natatek a bagi, nabtak a bangabanga, pimsuak a dara a nailimog iti tayengteng-init bigbigat... Saan pay a nagpatingga dagiti unipormado, nagtagiigam a lallaki uray idi agkirpan ti putok, insublatda a pinaratupot dagiti makitada a dingo: manok, pato, itik, ganso, baboy, aso, pusa, kalding, nuang, baka... Sa idi kuan, pinasgedan dagiti unipormado, nagtagiigam a lallaki dagiti balbalay ket rimmisak ti gil-ayab ken pimlatok dagiti dalipato ken alipaga...

Anian a buya! Anian a nagdagem... Anian a kinaulpit ken kinadangkok - diak nadaeran, diak nainaganan ti immarakup a saem iti amin a riknak, ti apges, ti pait, ti gura, ti alingget, ti aliaw... Nagbalin a sairo a saongan, nagtagisara ken nagtagiipus iti panagkitak kadagiti aggagarakgak nga unipormado, nagtagiigam a lallaki... Naglusdoyak, nagsalungayngayak iti takiag dagiti mangtengtengngel kaniak...

Intalawdak dagiti nagulib... Impandak iti adayo a disso ket sadiayda a nagrarangasan ti dayaw ken kinatao ken biagko... Iti baet ti adu a pakaasi, adu a saibbek - indadanesdak nga indadanes ket linapunosnak ti agduduma nga ut-ot a nangadas iti amin a pigsak, nangpipikel iti amin a riknak ken nangragasragas iti amin a panunotko... Agingga a timmangwaak iti ruangan ken saklang ti makabulsek a sipnget ken makapleng nga ulimek...

A, NABAYAGEN... nabayagen daydi... Wen, daydi ulila a purok, daydi away a napabutngan - napunasdan iti imatang, iti isip, iti puso - awanen makalagip... Ta kalpasan a naitabon nga awanan lungon ken pamumpon dagiti napasag a pumurok, linipaten ti gimong daydi a pagteng... Kadagiti narabaw a tanem a nakaikarian dagiti nakakaasi ken daksanggasat, naikali met ti hustisia, ti karbengan, ti wayawaya...

AH, DAGIDI DAKSANGGASAT ngem itan nagasat ta siuulimekdan ken sitatalingen iti nakaikarianda a simmaklangan.

Ket siak, siak laengen ti adda nga agkatangkatang kadagiti sumipnget, sardam ken kaltaang... Siak, a kas maimatanganyo ita, ti aw-awaganda iti babai a nakapuraw a masansan nga agparangparang itoy a sirok ti balete ken iti undayas `toy dalan...

Ta no apay nga addaak pay la agingga ita itoy a lubong, dayta ita ti idawdawatko kadakayo ta kayatko koman ti maikari iti kaikariak... Ta kayatko koman ti aginana... Sibabannogak... Nabambannogakon nga agun-unnoy, agkarkarukbaba, umar-araraw iti kaasi ken saranay...

Ta agingga ita addaak a sibabalud iti di am-ammo a tanem a nangikalian idi kaniak dagiti nagulib, nadangkes a lallaki nga unipormado ken nagtagiigam... Sitatanemak agingga ita nga awanan tanda, awanan nagan, awanan padeppa iti puon daytoy a balete nga innak pagparparangan...

ADDAK MANEN... Ket ita, kadi indak imdengan... Nabayagen a tartarigagayak ti hustisia ken pannalakan... kadin sumaranaykayo ta diak makasaklang iti kaikariak aggingga a bangkayko di mabendisionan... Indak kadi tulongan - a kalienyo koma ti tanemko ket iruaryo dagiti rurogko a napaidaman pammendision... Pangngaasiyo... Pangpangngaasiyo... kayatkon ti agulimek... Kayatkon ti aginana... Mangaasikayo.... Mangaasikayoooo...

(IN-INUT A MARUNOT, A MARKAS ITI MATMAT TI NAGTAGIPURAW A BABAI KET AGPUKAW A KAS NALANAY NGA ASUK A KUYOGEN TI NAPNUAN DAGEM-LIDAY A SAIBBEK-ASUG)#


Murkat
(Maika-3 a Gunggona, Sarita-Iluko, Palanca Awards 1999)

IMPAKNI NI EMMANUEL ti sangsanguenna a makinilia. Inalikumkomna dagiti agkaiwara a papel iti lamisaan sana pinandagan iti bassit a libro. "Sakbayna, agkapeka pay, Manong Gabriel, pangapeng iti silud ti salemsem," kinunana ket timmakder. Kinargaanna ti dua a tilbak a sartin iti umal-alisuaso a danum manipud iti namilat a termos iti lamisaan a yan ti nangirngir a garapon ti asukar ken pakete ti pulbos a kape. Nagtempla daytoy.

Iti tugawna iti makannigid ni Emmanuel, sinipsiputan ni Gabriel ti gunay ti adina. Iti aragaag ti nakabitin a lampara, nagminar ti kinaingpis ti bagi ni Emmanuel: nangato nga abaga a nangtapaya iti kuso, apsay a buok; lesseb nupay immalimuken a mata; natadul a darangidong, nangulay-ong a pingping, nabaybay-an a barbas… Ganna ti puyat, lemma ti panagpabpabisin, das-al ti di maputpot a panagpanunot!

Ta aniat' kaeskan ti nasalun-at, napigsa, nabaneg a bagi no awanan met nasalun-at, napigsa, nabaneg nga isip, manong? Ket aniaka no dimo maiturayan ti bukodmo a pigsa ken bileg? Siasinoka iti bagim? Ah, ta isipmo ti palukmegem, ti pennekem iti bitamina ti kinapudno ken sustansia ti pannakaawat! Nagngilangil ni Gabriel a nakalagip.

Inyawat ni Emmanuel ti kape. Nagtugaw a nangsango ken ni Gabriel. "Surnadam manen no nakaikeddengakon? Dayta la kadin ti gaggagaraem kaniak, manong?" Imperrengna a bulon ti panangigupna iti kape.

Indisso ni Gabriel ti sartinna. "Maudin daytoy a yaayko. Mangipangagka koma. Agpeggadka ditoy kadagiti kabusormo! Awan kaduam ditoy, siksika-no sumurotka kaniak idiay bantay---"

"Agpeggad!" insengngat ni Emmanuel. "Manong, diakon marikna ti peggad!" Simngay ti isemna. "Talged, ah, diak metten kasapulan ti talged! Iti kada yuumaymo, yal-alikakanak, ngem kaasin' Apo Dios, addaak latta met a madatdatngam: umang-anges, sitatalinaed!"

Nagpatangken dagiti pangal ni Gabriel. Timmakder. Immanges-anges a nangmatmat iti adina a mangpuypuyot iti sartinna. "Emmanuel, kabsatko, imdengannak, sakbay a magabay ti amin," kinunana idi agangay. "Puoramon dagita a libro! Padapuemon dagita a sinurat ket sumurotkan kaniak!" Nagwagis ket nasapgudna ti nakabitin a lampara. Nagpallayog ti silaw ket nagsala dagiti anniniwanda iti sipi a naalikubkob kadagiti napempen a papel ken napidipid a libro a mangisungsung-aw iti bang-i ti agub a limlimogan ti naullom sadiay nga ingel ken angdod.

"Am-ammuem no ania ti pangngeddengko! Nasken kadi pay a mangeddengak? Bay-andak koman, manong." Timmakder ni Emmanuel ket sinimpana ti agin-iniin a lampara.

"Paltog, paltog a di ket pluma, kabsat! Bala imbes a tinta! Rapok ken lib-at a di ket daniw ken sinurat! Masapulnaka ti tignay, Emmanuel, adda pangabak iti panangidaulom iti buyot. Matimbengmo ti duadua ken aligagaw dagiti tao, mataginayonmo ti degges ti pulsoda ket mailungalongmo a sitatalingenngen ti pusoda iti kaaddat' kaipapanan ken namnama ken panagballigi dagiti gandat…!"

Namrayan a binuybuya ni Emmanuel ti tunnal a tammudo nga iyagyagyag ni Gabriel. Immigup manen iti kape sana kinuna: "Allukoyennak a makitunos ngem iti awanen kaes-eskanna a gubat, manong…"

"Ngem gubat a pakibakbakalan dagiti kunkunam a rebolusionario a dandaniw ken nobelam!" Mangur-urat itan ni Gabriel. "Ket kunaek ngarud met: silmutamon dagita a daniw, pasgedamon dagita a nobela ta awanen kaes-eskanda! Awanen mamati! Awanen agtalek! Awanen makaawat! Awanen, awanen!"

Limtaw ti nalinlinay nga isem kadagiti namaga ken nalusiaw a bibig ti mannurat. "Nalnalpasan, kunam, manong, wen, husto. Ngem kadagita a binnatog, kadagita a parapo, naiparangarang ti napaypayso a gubat. Nayam-ammo dagiti pudno a kabusor! Ta siasinoda, manong, dagiti ammom a kabusor?"

Nagsennaay ni Gabriel ket nagtugaw manen. Inturedna ti pudot ti umas-asuk pay la a kape ket immigup.

"Ah, manong, kaguram dagiti dadakkel ken nabibileg nga agpapaimas kadagiti nalamiis, nabanglo a siled ti burukrasia, ngem dagiti kalablabanmo ket padam a babassit ken nakakapsut ken mamirmiraut, kadawyan a soldado nga adda sadiay gapu laeng iti ayatna a makasapul met iti pagbiag ti pamiliana, nga adda sadiay kas mangmangged, isuda a padam a tengngel ti bilin dagiti nangangato…"

Nagkakamakam ti igup ni Gabriel, a kas man itiltilmonna ti ganat a mangis-isiag itan iti kaungganna. Lislisianna ti sarut ti perreng dagiti lennek a mata ni Emmanuel.

"Ilunlunodtayo dagiti mangtaltaldeng iti panunottayo, dagiti mangtirtirtiris iti gunaytayo, mangur-urot iti pigsatayo, mangpabisbisaleg iti tiantayo…. Dagiti mangabalbalay kadagiti pudpudno a babassit! Apay, manong, iti kad' la siudad wenno patad ti yanda? Di kadi addada met kadagiti away ken bantay? Manong Gabriel, maiturturayanka, maar-aramatka met!"

Dakami, dakami, amin, bin-ig a babassit! Awan dadakkel kadakami! Awan madidios! Awan, awan! Dakami dagiti pudno a buyot dagiti babassit! A mangisakit, mangsaluad, mangwayawaya kadakuada! Kayat nga irikiar ni Gabriel ngem dina ammo no apay a naglulok ti pakinakemna a mangyebkas, mangirupir.

"Ania man a gimong, ania man a kita ti turay, manong, mabingay ti kinapudno: adda nangato, adda nababa; dadakkel, babassit; mangituray, paiturayan!"

Nangemkem ni Gabriel. Apay, apayen, kabsatko, aya, a kastaka itan? Itan a masapul a paneknekam iti tignay ti kinapudno ti kinataom… Pudno, pudno, ni kaanoman dika masirok, kabsat! Intantandudom idi, yir-iriagmo ti pannakirupir, ti yaalsa…! Idulduldolmo, isidsidirmo idi kaniak… Siak, siak, siak a mangum-umsi, manglalais idi… Ita, itan…

"Awatem, manong, ti kinapudno: datayo dagiti nakuerdasan a mannakigubat a mangiruprupir iti agsumbangir a kalikagum a ditay kabukbukodan agsipud ta ditay maawatan, ditay masarakan… Ammom kadi, manong, salsalaknibantayo dagiti ditay kapkapin-ano, dagiti di makaam-ammo, awanan bibiang kadatayo!"

Di latta nagtagari ni Gabriel. Sinangona ti adina nga umanangsab idi agangay. Nagminnulenglengda. Nagsennaay ni Gabriel iti nakaun-uneg a nangtallikud iti adina.

NAAN-ANAYEN TI NAKEM ni Gabriel idi maipasngay ti darundon, kakaisuna a kabsatna a dina ninamnama a maipanurokto nga aktibista inton agbasa iti nailian nga unibersidad idiay siudad kas iskolar. Dadaulo dagiti aktibista nga agtutubo. Editor ti pagiwarnak ti kampus. Kutokuto ti rali ken demonstrasion. Di maaw-awan kadagiti piket, welga, barikada. Dina iginggina ti batuta, truncheon, tirgas, bala dagiti polis ken soldado. Subersibo, komunista, kunkuna dagiti militar. Idandanagan dagiti dadakkelda. Ket di maibus ti pammagbaga ken unget ni Gabriel iti adingna.

Ngem kuna ni Emmanuel: Aniat' maganabko, maganabmi, kunam, manong? Aniat' maaramidanmi? Adu, adu, manong! Agpaay kenka, kadakuada, kadatayo amin!

Minamaag! Ibikagna iti adina. Dim' sayangen `ta siribmo kadagiti awan kaes-eskanna a prinsipio nga awan maitedna iti biag! `Ta panagadalmo ti igaedmo! Sika laengen ti namnama tapno mayaontayo iti rigat. Sika a nasaririt, ta siak, siak a nakuneng, mannalon laeng ti kaikariak, paratalon laeng. Daga ti kaibatogak, pitak ken bingkol. Ket gamuluek ti daga tapno ngumatoka laeng, dumakkelka laeng!

Saanto met ketdi ida a paayen ni Emmanuel. Magna cum laude idi turposenna ti kursona nga B.S. in Business Administration iti major nga Accountancy (nupay dandani di napagturpos ken napadayawan gapu kadagiti adu a nakabanggana, kas radikal a lider-estudiante, iti administrasion ti unibersidad) ken isu ti maikadua a national topnotcher iti eksamen iti kinakontador nga intuyang ti serbisio sibil a nakaigapuanan (malaksid pay siguro iti kinalatakna) ti adu a nalalatak ken dadakkel a kompania a nagawis kenkuana iti napintas a saad iti trabaho. Ngem pinili ni Emmanuel ti nagbalin a kadawyan nga instruktor iti bassit a kolehio iti ili. Nababa ti sueldona a di pay makaanay a pamedmed no ar-arigen.

`Niat' gunggonam a kumlawdi, laglag! Inyunget ni Gabriel iti kabsatna. Rinibu koma a pisos ti awatem no inawatmo ti diaya daydiay nagdakkel a banko! Doliar, doliar met koma ti sahodem iti korporasion daydiay a Mr. Leech no pinatgam! Lipatem kadin dagita anak ti sal-it a prinprinsipiom nga awan serserbina iti panagbiag! Kasta unay ti rurod ni Gabriel. Aglalo idi maikkat ni Emmanuel iti trabaho ta isu ti organisador dagiti union ken gunglo dagiti mangmangged, mannalon ken agtutubo a kanayon nga agwelga ken agrali.

Ang-ang! Yunget manen ni Gabriel. Pangipaayam nga'd `ita a diploma? Aplayamon daydiay bakante iti kompania ni Mr. Yu, gundawaymon, agbilib unay kenka daydiay a negosiante!

Manong, maawatannak koma. Agpaayak kadagiti padak a babassit, iti kaaduan, saan a kadagiti manmano.

Ayna, awan pay subad iti panangpaadal kenka! Ala, bay-annakon, ngem ipagpagapum kadagiti nakapsuten a dadakkelta a kinarkariam idi iti napia met a biag!

Ala, bay-am, manong, kuna ni Emmanuel ket inawat daytoy ti trabaho a diaya ti maysa a multinasional a kompania. Ngem awan pay tallo a bulan, agikkat ni Emmanuel ta dina mairusok ti panangpaspasukib kenkuana ti ganggannaet nga employer tapno tallikudanna dagiti trabahador a nangpili kenkuana a pangulo ti unionda.

Nauman ni Gabriel a mangbagbagbaga iti kabsatna. Ti ketdi met bagbagina ti sinangona ket inkallaysana ti nabayagen a nobiana a kapurokan ken padada met la a mannalon.

Panagsurat ti inobra ni Emmanuel (adda met no kua dagiti awatna a trabaho, kas consultant wenno mangtaming iti libro de kuenta ti sumagmamano a babassit a negosio a kukua ti Filipino ken kadagiti nadumaduma a kooperatiba dagiti mannalon ken obrero; ngem kaaduan a libre ti serbisiona kadagitoy) kabayatan ti panangitultuloyna latta nga agorganisa ken mamagbaga kadagiti agduduma nga organisasion dagiti mangmangged ken agtutubo. Estudiante pay laeng, siguden nga am-ammo kas nalaing ken premiado a mannurat ni Emmanuel. Ket nagruar dagiti sarita, daniw, nobela, drama ken salaysayna kadagiti magasin ken pagiwarnak. Adu ti nailibrona babaen kadagiti grants a naawatna. Nagubon iti pammadayaw kadagiti pasalip iti literatura.

Saanen a dinildillaw ni Gabriel ti kabsatna. Adda met wadwad dagiti maaw-awat daytoy a bayad dagiti sursuratenna, nangruna dagiti iskripna a maar-aramat iti telebision ken pelikula ket naparang-ayna met bassit ti biag dagiti dadakkelda.

Lagidawen laeng ni Gabriel ti kinaradikal ti kaaduan a sinurat ni Emmanuel, nangruna dagiti maipabpablaak kadagiti pagiwarnak ken magasin a naadat a kritisismo ken analisisna iti agdama a politika, iti gobierno, kadagiti politiko. Adda dagiti maaw-awat ni Emmanuel a ballaag manipud kadagiti di am-ammo a persona.

Ta maisamira metten ni Gabriel a basabasaen dagiti sursuraten ni Emmanuel. Ngem dina maawatan dagitoy. Ket siaanus no kua ni Emmanuel a mangilawlawlawag.

Murkattayo laeng, manong, kanayon a kuna ni Emmanuel. Dayta ti kaimudingantayo itoy a panawen. Dayta ti nangisaadanda kadatayo.

Ket wen, ala, ania koma no murkattayo laeng a manasnas? Adda ngarud maaramidam no kaibatogam laeng ti manasnas, ali man? Awatem lattan, a, a kastaka ta dayta ngaruden ti gasatmo!

Manong, pagtitipkelem dagiti murkat, ania no kuan? Innapuy no kuan nga isu met la ti pagbibiagda! Kabalinan met dayta a panagtitipkel ti agbalin a samal a mangungaw kadakuada!

Riribuk! Dayta kadi ti panglakagan?

Bin-igtayo amin nga annak ti riribuk, manong! Ket agbibiagtayo amin iti riribuk! Iti nariribuk a gimong iti nariribuk a panawen ti riribuk! Ngem kaniak laeng, koma, manong, ket diak ayonan nga agtuloy daytoy a riribuk ken kinariribuk. Ngem awan maaramidantayo, isuda ti mangriribuk, riribuk ti wagasda tapno magun-od ti talna, ti kappia ket awan pagpilian, di malisian ti riribuk tapno arapaapentayo ti talna, ti kappia…

Awan pinget ni Gabriel a makilangen kadagiti kapanunotan ni Emmanuel. No kuna ni Emmanuel nga ilawlawagna, nakarkaro a di maawatan ni Gabriel. Nupay no kua ket maamirisna ti kinaepektibo ken kinapudno dagiti ibagbaga ni Emmanuel kadagiti madlaw ken maimatanganna a dina kayat a kasuen ta isu pay nga isturbo iti panagbiag. Ngem kunkuna latta ni Emmanuel: Maawatannakto, manong, wen, maysaka met a murkat. Dumtengto ti panawen wenno gundaway a maamirismo a nalaing ti kinamurkatmo.

DAGITI SURSURATENNA, kinapudno, wen, Ka Gabby, ngem palsi kadagiti addang ti tignay! Naidugkal manen ti ganat iti kaunggan ni Gabriel. Nangmesmes a nangtaliaw, nangmatmat iti kabsatna a siuulimek itan a nakatugaw, nakatallikud iti nakabitin a lampara, nakasammaked iti sanggir ti palangkana, a mangbitbittayon iti maysa a libro, a dagiti matana nakaturong iti awan, iti sipnget ti anniniwanna.

Maudin a gundaway, Ka Gabby, ket kasinginna ti naikeddeng. Dimo ladingiten, ammomi a dimo ladingiten, agpaay iti pagimbagan ti sapasap a babassit! Nagdanapeg iti barukong ni Gabriel a kinidag ti ganat. Manen, immanges-anges a nangkita iti kabsatna idinto a mariknana ti bung-or dagiti dina ammo no apay nga agkinkintayeg itan nga uratna. Bigla, ginammatanna nga inakup ti sangabunton a pappapel ken libro ken bambanag iti basar a daga iti masanguanan ni Emmanuel ket imbaltuogna ida.

"Pangngaasim, kabsat, wayaam `ta kararuam nga ibalbaludmo kadagitoy a wara! Patgam ti awisko! Umayka! Sumurotka! Itan!"

Di nagkir-in ni Emmanuel. Intangwana ti rupana idi agangay ket namrayanna a pinerreng ti manongna. "Ti kaikariam, manong, kaikariak met. Ti lubongta, maymaysa. Kasta met ti dana a sursurotenta. Ngem sabali ti naggapuanta ket aggidiat ti papananta. Adda nagsapalan ti danata, manong, adda nagsanga a dalan, pinilik ti maysa, pinilim ti maysa. Nakayanakak ti tuntun-oyek, partuat dagiti pasamak ti nangtignay kenka."

Manen, dagiti dina madaeran a bitla ni Emmanuel. Kayat ni Gabriel ti agriaw, ti agtaraytaray nga agririaw tapno mayebkas ti kayatna a yebkas ngem dina ammo no ania dayta a yebkasna. Tinallikudanna manen ti kabsatna. Impusotna ti bagina iti rutrot a way a sopa nga arkos ti nailet a kalapaw ni Emmanuel. Sinarapa dagiti dakulapna ti rupana. Wen met, agpayso, gapuanan dagiti pasamak, naames, nadawel, a pasamak, ti ititiponna, ti irarakepna iti pammati dagiti tattao a maaw-awagan a taga-bantay, taga-ruar.

AWAN NANGUY-UYOT ken ni Gabriel nga ideolohia, agburburek laeng a gura, rikna ti pannakaidadanes, pannakairurumen, pannakatagibassit, pannakailupit, pannakaabi ti nangpasang-at kenkuana iti bantay. Kangrunaan idi a gagemna ti makakepkep met, makaikaratay, makaisabbikel kadagiti nabibileg nga armas a pangbales, pangungaw kadagiti militar a nangmasaker iti purokda. Disisiete ti napasag iti daydi nga aldaw, a pakairamanan ti babbai, ubbing, nataengan a nakairamanan dagiti dadakkelda-ken ti agdadagsen nga asawa ni Gabriel. Nagpagunggan dagiti soldado gapu iti pannakapapatay ti opisialda a linib-at dagiti nakidagus a rebelde iti purok. Inukkon dagiti ingget rungsot, ingget pungtotna a soldado ti turay ti republika dagiti nasarakanda a pumurok ket tinattatekda dagitoy iti bala, a ti nadagsen a nagbasolan dagitoy ket gapu ta komunistada met ta apay nga agsangaili, agpadagus, agpakanda kadagiti komunista.

Dakkel idi ti pammabasol ni Gabriel ken ni Emmanuel ta isu ti gagara a saraken koma dagiti rebelde, ket dagiti met rebelde ti subsubaybayan ken gagara a kemmegen, ungawen dagiti soldado ti turay. Ngem awan idi ni Emmanuel ta dimmar-ay iti maysa a taripnong dagiti mannurat. Naiparna met a nagudong ni Gabriel. Nasangpetanda laengen nga agkabsat ti didigra. Napalalo ti ladingit ni Gabriel, inar-arakupna a sinangsangitan ti bangkay dagiti dadakkelda, ti asawana, ken ti naibuknay a sikog daytoy: aginnem a bulan a babai a maladaga, nga aglanglangoy iti darada nga agina, ken iti darada kadagiti appona a lakay ken baket, ken iti darada kadagiti kapurokanda. Naglalaok, naglilimog a dara dagiti babassit, nakapsut, mangurkuranges; nagtitipon, naguurnong a dara a naiparukpok, naibuyat, naisibog iti talon, iti tangkig a sinilong a nakamasakeranda, iti daga, iti bingkol a kaibatoganda, ken papananda.

Kinagura idi ni Gabriel ni Emmanuel. Ngem nagnadnad idi agsubli ti nakemna a simkenan, awan sabali, ti kalikagumna a mangdawat iti hustisia iti naaramid a kinadangkok, kinaayup kadakuada. Ni Emmanuel, inaresto dagiti pannakabagi ti linteg, iti akusar a maysa isuna a lider dagiti terorista a komunista, a kaduana dagiti komunista a nagdagus iti purok ken nanggudas iti opisial dagiti nagmasaker a soldado ti turay. Inkulongda ni Emmanuel nga awan ti nalawag wenno natangken a gapu wenno pammaneknek iti nakabasolanna. Pagpiaanna, iti saranay dagiti human rights group ken am-ammo ni Emmanuel iti prensa, napalusposan met la daytoy kalpasan ti sumagmamano a bulan a pannakaidetinena.

Awanen ni Gabriel a nasangpetan ni Emmanuel. Iti kaawan ni Emmanuel, impagpagna da Gabriel ti pannakaited ti hustisia kadagiti biktima ti masaker. Ngem awan nagmamaayan ti dawatda uray inkarkari pay a mismo ti presidente ti republika a saan ida a baybay-an ti gobierno. Saan a naidarum wenno naikkat dagiti mammapatay a soldado iti rason a paset ti gubat ti napasamak-paset ti operasion kontra kadagiti rebelde a komunista. Komunista dagiti namasaker, kunada, ket awan basol ti maysa a soldado a napudno ken agay-ayat iti umili ken gobierno ken pagilian a mamapatay iti maysa a rebelde-terorista a komunista a kabusor ti demokrasia, kalaban ti wayawaya ken talna ken kappia.

Gapuna nga idi adda dagiti taga-ruar a pimmasiar iti purok iti maysa a sardam, saanen a nagpangadua ni Gabriel agraman sumagmamano a naawanan iti ama, ina, asawa, annak, kabagian, gayyem. Nupay pinabpabasolda met idi dagitoy a rebelde a komunista a gapu ti masaker, linipatda a naminpinsan ket siiiliw, sisisingedda a dimngeg kadagitoy. Ken ni Gabriel, daytoyen ti tiansa a makabales.

Ngem iti bantay, iti pannakilangen, pannakiinnadal, pannakisursuro ken pannakipagbiagna kadagiti makunkuna a marxista-leninista-maoista wenno komunista, namuli ti panunot ni Gabriel a nangarakup iti tignay. Nagbalin met nga idealistiko, natibker, natalek, naprinsipio, nabugas ti rason ken balikasna. Naawatanna dagiti adu la amin a taltalanggutangen idi ni Emmanuel. Inawaganna met dagiti militar a pasista, dagiti baknang a kapitalista ken burgis ken piudalista, natakuatanna no apay nga imperialista dagiti ganggannaet nangruna ti Estados Unidos ti Amerika, no apay a makunkuna a burokrata-kapitalista ken aso-aso ti Kano ti gobierno ken dagiti agtuturay iti gobierno… Ket impapan ni Gabriel, a kadagitoy a naammuan ken natakuatanna a kinapudno, ket naawatannan ni Emmanuel. Ngem no apay dina latta matukod ti ulo ni Emmanuel. Iti kada ibibisitana iti kalapaw iti kataltalonan a paggigianan ni Emmanuel nga agsursurat ken agpapaing, awan ti obrada no kua no di agdinniskusion. Maulaw latta nupay ammona a saan met a gandat nga ulawen ni Emmanuel. Dina maawatan itan ti posision, ti pagtaktakderan ni Emmanuel. Namin-anon nga immay ni Gabriel, iti bukodna a gagem ken iti gagem ti tignay, tapno awisen, allukoyenna ni Emmanuel a kumadua laengen kadakuada iti bantay. Ngem adu la unay dagiti taltalanggutangen manen ni Emmanuel ket awan maay ti pananguy-uyot ni Gabriel.

"NAKAIKEDDENGAKON. IDI PAY, manong, ket bay-andak, bay-andakon. Ditoyko laengen. Sadiayka, sadiaykayo latta metten. Ditoyak, agsuratak latta. Agileppasak kadagiti nobela ken epiko ken drama nga agpaay kadagiti di makaawat, kadagiti baribar, kadagiti duldog. Nalpasen ti para kadagiti nalilinteg ken agkakadayaw…"

Adingko! No ammom laeng ti inayak ita… No ammom laeng! Ingngetnget ti uneg ni Gabriel. Ka Gabby, diak masinunuo, ngem nalabit, wen, mabalusingsing pay ti naikeddeng no la ket ta agballigikan ita, no nagbaliwen ti panunotna… Ka Gabby, nalabit, depende… Ngem no agkibaltang ket agarapaap latta kas ken ni Dionisia Escaler, ni Ka Donna… Ka Gabby, makaammoka, saysayaatem… Sinarapa ni Gabriel iti dakulapna ti nagsuek a mugingna. Ni Dionisia Escaler… ni Ka Donna…

"Dagiti sinuratko, manong," binaw-ingan ni Emmanuel dagiti kinarton a papel ket dineppaanna ida. Naisakab sadiay ti anniniwanna. "Ah, imalmalditen ti publisista a nagtalek kaniak, manong. Maiwarasdan iti mabiit-dagiti nobela a namnamaek a manginawto iti napudpudno a Filipino, kasta met dagiti daniw, epiko ti pudpudno a pakasaritaan ti pulitayo, ti pagiliantayo. Ta datayo ita, manong, ditay ammo no asinotayo, no aniatayo, ganggannaettayo iti bukodtayo a bagi, iti bukodtayo a pagilian. Datayo, daytoy a henerasion itan sipud pay sinakupdatayo dagiti dayo a puraw, siksikmawentayo a simumulagat, sipupuot ti appanda, ti bangles ken lungtotda, tedtedda ken nagpalpalosanda-ket imarotayo, no di man ipabus-oy, ti isip, ti piskel, ti pusotayo…"

"Kuston! Kustonan! Masapulko ti desisionmo no sumurotka wenno----"

"Denggem! Denggem, ta daytoy ti dimo kayat nga awaten ket kunam a dimo maawatan: addatayo iti gubatan a ditay ammo dagiti pudno a kabusor, a ditay ammo dagiti pudno a kadua, ket tagiragsakentayo a gudasen dagiti kagargarit ken kadardaratayo met laeng!"

"Kustonan!" Rimkuas ni Gabriel, ginammatan dagiti nabileg nga ima ken takiagna ti abaga ti mannurat ket winagwagna ti eppes a bagi daytoy. Naisuyo ni Emmanuel iti lamisaanna ket naiwadagna dagiti naiparabaw iti abay ti makinilia. Nanakraad, naggabur iti basar dagiti natnag a libro, magasin, pagiwarnak, baso, sartin, lapis, bolpen ken dadduma pay a bambanag. Immibbet ni Emmanuel, sinukainanna dagiti natnag ket inyaonna ti maysa a kuadro. Iti panangingato ni Emmanuel iti nasarmingan a kuadro, gimmilap iti lawag ti lampara ket naisulek ken ni Gabriel ti naipadakkel a ladawan ti maysa a napintas a babai nga addaan apagapaman nga isem a nangimula iti sangkaballing ngem nauneg a kallid iti kanigid a pingping daytoy. Napasanud ni Gabriel idinto a nakaan-anat nga impatakder ni Emmanuel ti kuadro iti lamisaanna, iti makannigid ti makiniliana, a yan ti nawaya a magaw-at ti lawag ti kumudkudrepen a lampara.

"Itam la makita daytoy a ladawan ni Dionisia, ania, manong? Wen, dimo ammo, ngem iti daydi ipapasiar ti grupo ni Dionisia ditoy, intedna daytoy a ladawan tapno idulinko, ikutak. Isu nga indulinko, pinandagak kadagiti kapatgan a librok, ngem isuna laeng ta ditoy lamisaak ti yanna ta naynay no kua a buybuyaek no kasta a mapaksuyanak nga agmakmakinilia!"

Dionisia… Ka Donna… Saan a kayat a kitaen ni Gabriel ti ladawan ngem nakapatpatak ti isem sadiay ni Dionisia.

"Ni Dionisia, manong, wen," umis-isem met itan ni Emmanuel a mangap-apros iti ladawan. "Ammom, kapadpadata met ni Dionisia iti lubong, iti kaikarian, Naggapu met iti nanipudak. Ngem sabali met ti limbangna, sabali met ti turongna."

Ni Dionisia! Ni Dionisia… Agsiksikaw ti uneg ni Gabriel. Emmanuel, kabsatko, kabsatko, nasken a maammuam ti pudno maipapan ken ni Dionisia. Bareng laeng agbaliw ti panunotmo. Tapno agsardengkan nga agarapaap. Ngem ipakaammok kadi pay aya kenka? Emmanuel, kinapudnona, kinapudnona… Ah, kasanok kadi aya nga ibaga, adingko? Ading… adingko…

GABRIEL: KAAYAN-AYAT ti kabsatko ni Dionisia Escaler. Nakapimpintas ken nakasirsirib kas ken ni Emmanuel. Summa cum laude idi turposenna ti Political Science a kursona, di bumurong nga isu met la koma ti kalaingan no napalpasna ti rinugianna a kurso iti Linteg. Maysa met nga aktibista, lider dagiti agtutubo a mangkalkalaban iti bulok kano a sistema ti turay ken politika ti Filipinas, ti Estados Unidos, ti IMF-WB, dagiti buaya ken buitre nga agtuturay, dagiti aglablabes a militar ken polis, dagiti antukab a negosiante ken agipupuonan ken adu pay.

Diak idi maaw-awatan daytoy mestisa-Espaniola a nayanak nga addaan pirak, saan, balitok, a kutsara iti bibigna. Daytoy Dionisia Escaler a bugbugtong nga eredera ni Don Segismundo Escaler, multi-milionario nga asendero, rantsero, ken negosiante. Ni Dionisia a nailaksid kas anak ken agtawid gapu iti panangsupiatna iti kinapiudal kano ti amana.

Siddaawek idi ti pangngeddeng ni Dionisia a nangtallikud iti pamilia ken kinabaknangda iti panangpilina iti lubong ken arapaapda ken ni Emmanuel iti sidong dagiti nadulpet, nadugyot, naangdod, iliterado a trabahador, mannalon, mangngalap kadagiti welga, piket, barikada, martsa… Ni Dionisia a naruam, nataraken iti bin-ig a nam-ay ken kinalapusanan… Ni Dionisia a sigud a sopistikada a kolehiala iti eskuela dagiti estrikto a madre… Nagutugot ni Emmanuel, insungsong ti kabsatko…

Ngem idi addaakon iti bantay, maysaak kadagiti siaayat a nangsarabo ken nagtamed iti naindaklan a gapu iti isasang-at daytoy. Ket uray no maysan a Ka Donna a nakarakep iti AK47, nabarakosan iti minagasin a bala, nakaaruat iti camouflage, saanakon a nasdaaw tunggal agkitakami. Adu ti naammuak ken ni Dionisia. Am-ammokon isuna. Nupay babai. Nupay babai… Ngem ni Emmanuel a kabsatko…

Dayta, a, ti babai! Dayta, a, ti addaan prinsipio! Ikarkaritko iti kabsatko nga agkubkubukob lattan iti kalapawna. Apay, apay a dinak patgan? Awisko, awis ti tignay, kasla awis metten ni Dionisia! Apay a baybay-am isuna nga agmaymaysa nga ikutan sadiay ti kabambantayan a mangirupir kadagiti arapaapyo? Umayka, umayka ta kaduaem, kaduaennakami!

Ket kuna met ti kabsatko: Manong, ay-ayatek ni Dionisia, wen, ket ay-ayatennak met. Nagkuyogkami iti maysa a dana agingga a nagtengmi ti nagsapalan. Ket nasken nga agsinakami a mangtun-oy kadagiti kaibatoganmi nga akem. Iti pungto ti dalan, ammok, agsarakkaminto manen…

Diak latta maawatan ti kabsatko. Ni Dionisia, nalakak a maawatan. Ngem ni Emmanuel…

INIMUTEKTEKAN NI GABRIEL ti ladawan ni Dionisia. Impallais ti karkarna nga isem ti puling ti kinapudno. Iti bantay, nabayag met a nakadkaduana ni Ka Donna sakbay a nayakar ti balasang iti sabali a grupo. Imbilang ni Dionisia kas pudno a kabsat ken manong.

Adda met bukodmi nga arapaap ken ni Emmanuel, manong Gabriel, kunkuna no kua ni Dionisia. Ngem laksidenmi pay laeng ita tapno maraatan dagiti kasamekan ket iti kasta, uray basbasto laeng, nawayanto a pagnaan dagiti sumaruno…

Nakakaasi a Dionisia! Awanan puso nga Emmanuel! Apay a sika a babai a rumbeng a masappupo, maigaga, maikanawa ti adda ditoy a sumsumpok iti riet ti bantay ken bakir? Maan-anup, mailunlunod, maung-ungaw? Nakakaasi a Dionisia!

Ngem no apay a nupay kasta unay ti panangigagana ken ni Dionisia, di naitured ni Gabriel nga inimtuod no apay nga isu ket adda kadakuada iti bantay ket adda ni Emmanuel iti kalapawna, iti bukbukodna a lubong. Wenno inarit nga isu koma ti mangawis ken ni Emmanuel. Di ammo ni Gabriel, dina maawatan ti nalabit adda a tulag wenno karinkari dagiti dua. Ta awan met makunkuna ni Dionisia ken ni Emmanuel iti panagkedked daytoy nga agpabantay ken agiggem met iti armas ken makirinnamas.

"Ni Dionisia, manong," innala manen ni Emmanuel ti kuadro ket insarangna ken ni Gabriel. "Adda kinnaawatanmi, adda arapaapmi. Wen, ti agpayso, iti naudi a surat nga impaw-itna, impanamnamana nga agsublin… Impaganetgetna sadiay nga ay-ayatennak unay-unay! Isu, ammom kadi, manong? Isu ti inspirasionko, isu ti paratignay no apay a di agpatingga a mapekpek `toy lubongko iti sinurat! Agingga a sitatalinaedak, agsuratak, agsuratak gapu kenkuana! Gapu ken ni Dionisia, ket ur-urayek, ur-urayek ta agsublin, agsublin kaniak!"

Nagdumog ni Gabriel, dina kayat a kitaen ti ladawan. Ngem iti sipnget, napatpatak a nagtagilanga ni Dionisia: awanan isem dagiti naem-em a bibigna, nakaat-atap dagiti matana, natapungoran iti nalabaga a manto ti kulot, atiddog a buokna… sirarakep iti paltog… agtartaray… umanangsab… kamkamaten dagiti buli ken dulluog…

Manong Gabriel, iti rebolusion, awan lalaki, awan babai-tattao laeng, prinsipio, bileg, pannakapaay, balligi!

Nagdanapeg manen iti barukong ni Gabriel. Rebolusion, ah, rebolusion… Rebolusion! Ngem ania kadi, aya, a talaga a rebolusion? Apay kadi, aya, dayta a rebolusion? Agingga ita ket kasla saan a nalawag ken ni Gabriel ti rebolusion a yanna ita a pakiramramanan.

Idi kuan, sinango ni Gabriel ti kabsatna ket kinunana: "Emmanuel, nalpasen ti akemmo. Ala, wen, kadagiti sinuratmo, naluktam ti adu a mata ken bibig ken isip tapno matingitingda ti bagida ket amirisenda dagiti saaden ken sungsungbatanda…"

"Manong, hustoka, husto! Ngem ammom ket saan a maungpot ti pannakirupirko, ti kita ti labanko. Wen, adun dagiti nakaammo, dagiti nagtalek, makaitakder ken makabaelen. Ngem nakaad-adu pay ngamin a tanikala ti nasken a mapekka, nakaad-adu pay ngamin a sarming ti ilusion ti nasken a maburak, mabuong tapno makaruk-attayo amin ket magun-od ti napaypayso a wayawaya!"

"Emmanuel, nalpasen ti akemmo," inulit ni Gabriel. "Ngem adda pay sabali a nasken koma nga akmem…" Immanges, sana inridis: "Rummuarka! Sumang-atka! Buyogam iti aramid dagita a sinurat! Matmatam ti pannakaisayangkatda iti tay-ak! Penkem ti kinasamayda! Riknaem ti kiburda! Denggem ti ikkisda! Makiramanka! Makigamuloka! Umiggemka met iti paltog, iti buneng! A, kabsat, kabsat…"

"Nangeddengakon, manong Gabriel."

"Ala, wen, maawatanka, maawatankan ngem siak met koma ita ti maawatam, ti awatem, siak met…" Sikakapsut nga immanges iti nakaun-uneg ni Gabriel, a kas man pangtimbengna iti agar-arigenggen itan nga unegna. "Ta immayak, immayak iti maudin a gundaway, Emmanuel-immayak tapno ibatadko daytoy: paipakpakninaka ti tignay! Ti gapuna: aglablabeskan, adu unayen nga ammom, ket dadddadaelem ti takder ken dayaw ti tignay kadagiti irakrakurakmo a kontradiksionna! Emmanuel…"

"Ket immayka tapno padasem nga isalakannak, kasta? No la ket ta maawisnak? Ania koma? Aniat' serbik, kunak manen, manong, siasinoak, aya, a napateg unay? Awanakon, manong, saanen a siak ti sigud a siak. Awanen makaam-ammo kaniak. Kadakayo, ammok, awanen talekyo, bin-igen a minamauyong ti sasawek, bin-igen a pagdaksan ken pakapaayan dagiti gannuatko."

"Ket ania ita ti aramidem, agsuratka latta, ket urayem lattan ti pataymo ditoy?" Immalikuteg dagiti mata ni Gabriel.

Nagkatawa iti parawpaw a katawa ni Emmanuel. "Awanen riknak a sibibiagak pay, sitatalinaedak laengen, manong. Nabayagakon a natay. No maawaganak man a sibibiag, ngamin gapu dayta ken ni Dionisia-agpaay kenkuana!"

Dumanapeg manen iti barukong ni Gabriel.

"Agsubli ni Dionisia ket tagiurayko tapno ilabanmi ti kalintegan ken karbengan dagiti arapaapmi, manong. Agkallaysakami-maaddaan iti annak, iti pagtaengan, ket sadiay, agbiagkami a siwawayawaya, sitatalingenngen, sitatalinaay, sipepennek, siraragsak…!"

Namrayan a binuybuya ni Gabriel ti umis-isem a kabsatna a mangar-arakup itan iti ladawan ni Dionisia.

"Saan met a burgis nga arapaap, manong, saan. Simple laeng nga arapaap ti agay-ayat, agin-innayat. Kapulso met la dagiti kolektib, bulodek ti terminoyo, manong, kolektib, kapulso met la dagiti kolektib a rupir ken sayangkat, kanakem met la dagiti nagkaysa, nabettek a panagalsa! Ti rebolusionmi a dua ken Dionisia-a rebolusion met la ti sapasap-rebolusion nga awan sabali no di met laeng ni ayat!"

"Emmanuel," tinengngel ni Gabriel ti kebbana. "Kayatko a maammuam itan ti pudno maipapan ken ni Dionisia… Denggennak, denggennak…"

Nagulimek ni Emmanuel, naukas ti isemna, pinerrengna ti manongna.

"E-Emmanuel… n-ni Dionisia…" Nagbarbar ni Gabriel, nagdumog, dina kayat ti perreng ni Emmanuel.

"M-Manong…?"

"Adingko…"

"M-Manong…!" Simpeg ni Emmanuel, kimmayammet iti nasabang nga abaga ti taga-ruar dagiti naingpis, kabukbuko a dakulap ti mannurat.

"N-Natayen ni Dionisia, ading…" Agarup arasaas ni Gabriel.

"M-Manong…" Immet-et ti kayammet ni Emmanuel.

"Naatap nga espia… Natakuatan ti tignay ti planoda kadagiti nagutugotna a kakadua…"

"Dionisia… Apay…?" Nayesngaw ni Emmanuel, napno iti kasla aglalaok a siddaaw ken uppapay ken pannakapaay ti rupana, immibbet iti kabsatna ket napasanud idinto a yes-esngawna ti: apay? apay? apay? agingga a naipideg iti lamisaanna ket naiwadag manen ti ladawan ni Dionisia sadiay ket natnag manen daytoy iti daga. "Natayen… Natay!" kinunana a kasla maawanan nakem idinto nga agkiremkirem a kas man kunkunana: Apay nga agsangitak no nagmagan ti luluaak? Apay a riknaek ti saem no diakon ammo ti agladingit? Ket apay nga agpungtotak no pinipikelnakon ti riribuk?

"Ahhh… natay! Natayen, natay a dikami nagkita…."

Ngarngarietan ni Gabriel ti sumuksuknor nga apges iti kaungganna. Inasitganna ni Emmanuel, inaprosanna ti abaga daytoy ket kinunana a kasla agtagtagainep: "Kumuyogkan kaniak… Intan, ading…"

Ngem nagwagteng ti mannurat ket rimkuas, napanna imbuang ti akindaya a tawa, timmangwa iti kasipngetan a dandanin sublaten ti parbangon. "Natayen!" Nagpaggaak ni Emmanuel iti namagpakullayaw ken ni Gabriel.

Rimmaba ti ragutok ti barukong ni Gabriel. Iti kaanoman, manong Gabriel, diak matallikudan ti tignay. Biagko dayta, dayta ti kaipapanan ti biagko. Ket itedko ti panawenko, ti biagko. Addanto met panawenmi ken Emmanuel, addanto met para kadakami la a dua ken kadagiti agtaudto kadakami nga annak… Apay, apay ngamin a napapatay ni Dionisia? Apay a napagduaduaan ti nasged a kinapudnona? Apay a di naawatan ti gagemna a mangwaya kadagiti nakaawaten ken sisasaganan, isuda a nalabit mapulkokanen iti no apay nga addada iti bantay wenno no apay nga addada lattan, addada pay laeng iti bantay?

Napeggad dagiti kinapudno ni Emmanuel! Subersibo, wen, ngem saan la nga iti bangir, uray kadatayo! Masapul a mapagulimeken, Ka Gabby!

"Natayen… natay! Ah-ha-ha-haa!"

Maysa a traidor ni Dionisia Escaler! Lipliputanna ti tignay! Rummuaren ti kinaburgis ken kinaelitistana, ti kinapiudalna. Al-allukoyenna ti kaaduan a sumuko! Sumuko, wen, sumuko, Ka Gabby! Makikonkontak iti pasista a gobierno! Rekonsiliasion kano, amnestia! Linoloko, dika pulos agtalek iti dayta nga utek-pulbura ken rapas iti gatilio a gobierno, Ka Gabby, ultimom no sikbabem ti appanna! Ni Dionisia nga unica hija… Nagpintas, nagsirib a babai… Sayang… Sayang a sirib, a pintas, a kinaagtutubo, nga arapaap… Agkasarkami… Maaddaan annak, pagtaengan… Siwawayawaya, sitatalingenngen, siraragsak…

Ket sika, sika, Ka Gabby, ti pusganmi. Itan a mapaneknekam ti kinapudnom, ti prinsipiom! Pagulimekem ti kabsatmo, ipaknim, Ka Gabby!

Pasigtay amin a murkat, manong, dayta ti kaimudingantayo kadakuada, dayta ti pagkitkitaanda kadatayo. Murkat. Wara kadagiti nalanit a pingganda, a nasanasenda kadagiti nadaeg a lamisaanda no maaladan ti kaykayatda-no malpasandan ti kapaayantayo iti lubongda.

Nakadarekdek lattan ni Gabriel iti nagtakderanna. Mulmulenglenganna lattan ti naduri a bukot ti adina nga itan mangibisbisik iti maysa a daniw iti dandanin maipasngay a bannawag, daniw-unnoy a buybuyogan dagiti sumaggaysan a taraok: "O, tagibi ti dawel/ ti alusiisen a panawen/ ti siglo a mamakpakada/ ti alimbasagen a dekada/ agibitka, agdung-awka/ ta natay ti wayawaya!" Naparaipusan iti nakasarsarangsang, ngem ken ni Gabriel ket nakadagdagem, a paggaak.

Mayakar ni Ka Donna, Komander Johnny? Wen, Ka Gabby, sadiayda a makedngan, isuda amin a traidor. Maiparbeng a mapukawda. Isuda dagiti nalungsot a bunga iti sidongtayo, ikkaten ida sakbay a malungsottayo amin. Ka Gabby, ammom met a napakapsutantay' unay kadagiti nasukal a plano ken iti bumabbaba a morale ti buyot!

Natayen ni Dionisia! Nabayagakon a natay, manong, sitatalinaedak laengen…

Paneknekam, Ka Gabby, paneknekam, pagulimekem ti kabsatmo, ipaknim!

Naarikap ni Gabriel ti sabbikelna a .38 a Danao. Agal-allon ti kebbakebbana ket tumtumrem itan ti ling-etna. Paneknekam, patayem, patayem, Ka Gabby! Apay? Inrukuas ti kaungganna. Apay pay laeng? Apay, apay nga isu ti napusgan? Ken apay a nasken paneknekanna ti kinapudnona? Pagduaduaanda kadi ngata metten? Ngem napudno! Natudio, agtungtungpal-agtungpal… Ka Gabby, paneknekam!

"O, sagibo ti alingget/ ti henerasion a maur-uraga/ ti puli a maidaddadanes/ agrag-oka, ammomon ti talna, ti kappia/ nataykan ket itan siwawayawayaka! Ah-ha-ha-haaa!" Pimmanaw ni Emmanuel iti yan ti tawa ken napanna sinango ti makiniliana, sinubuanna iti papel. Intipana dagiti yeb-ebkasna a binatog. Nagdueto ti tanaktak ken paggaak.

Inasut ni Gabriel ti paltogna. Nagduaanna a pinetpetan. Agpigpigerger dagiti imana. Murkatka, manong, murkatak, murkattayo amin! Ni Dionisia, murkat kadi met? Murkattayo amin a nasken a masaplid! Simpeg ti aligagaw ken ni Gabriel iti panagpataw ti maysa a senario iti mugingna, maysa a senario a nabayagen a mangal-al-alia kenkuana sipud pay nakedngan da Dionisia: sipupungo isuna, adda iti sanguanan ti hunta ti people's court… Espiaka met gayam, Ka Gabby, napudnoka iti tignay ti kunam ngem dimonto mailemmeng ti pudno a panggepmo. Kayatmo laeng ti makabales, Ka Gabby, ket itan ta natambang ken nasetensiaanen dagiti militar a nagmasaker iti purok, awanen pingetmo, sabalin ti pampanunotem, nakikumplotkan iti bangir… Ladingitenmi ngem kas sagudayen dagiti annuroten… Nagbiddutkayo, nagbiddutkayo… Espia! Espia ti utek-pulbura a gobierno! Saan… Saan! Traidor! Saan! Traidor! Traidor! Saan! Saan! Saan…

"Natayen, natayen! Ti wayawayana ket natay!/ Natayen, natayen! A, ngem ita siwawayawayan! Ha-ha-haaa!"

Agkalkalimduosanen ni Gabriel. Inan-anatna nga ingngato ti petpetna a paltog, impaturong iti ulo ti nakatalikud a kabsatna a daniw a daniw ken tumanakatak iti makiniliana. Nagtigerger ti .38 iti panangikawit ti tammudona iti gatilio daytoy. Immaddang bassit ket nasikkarudna ti ladawan ni Dionisia iti basar a gawgaw-aten ti nalusiaw a lawag ti nakudrepen a lamapara. Tinaldiapanna ti rupa ni Dionisia sadiay. Ngem itan rupa a nadiram-osan iti dara ti nakita ni Gabriel, rupa a limsotan ti bala: naibirua a mata ket awanan rimat, nagdiwig, napiwis a bibig ket awanan isem, nalsiab a pingping ket awananen iti sangkaballing a kallid… Ni Dionisia a rebbengna a mayalikaka, masappuyot, madungngo, patgen, ayaten… Nagarimayang ti lua ni Gabriel. Naglusdoy ti pulsona ket naguyaoy dagiti imana.

"Wayawaya! Ti wayawaya ti murkat ket pannakanasnas! Ha-ha-ha-haaa!"

Saanen a madaeran ni Gabriel ti paggaak ni Emmanuel. Rimmuar iti kalapaw a petpetna latta ti paltogna. Nagtaray, nagtaraytaray iti sipnget nga awan masnop a turongenna idinto nga agririaw iti pempennekna, riaw ken panagririaw nga idi kuan ginuped ti maysa a kanalbuong.#


Sarita da:

AURELIO S. AGCAOILI
/ JAIME M. AGPALO, Jr. / NELSON G. DALIGCON / FLORENTINO B. LORENZANA
ARIEL S. TABAG