Estetika ti Pannakidangadang ti Sumagmamano nga Agtutubo a Mannaniw iti Iluko
(Papel a naibasa iti NCCA National Conference iti "Young Writers and New Writing" a naangay iti Aniceto Mansion, Vigan, Ilocos Sur, idi Enero 28-30, 1999.)
Panagparamut, Panagikonteksto
Adda nabaknang nga estetika ti pannakidangadang ti kurditan nga Iluko iti laksid ti adu a parikut ti nasao a kurditan. Sumagmamano kadagiti komtemporario a teddek ti kastoy a kita ti estetika ket da Peter La. Julian, Reynaldo A. Duque, Juan S.P. Hidalgo, Jr, ken dagiti mannaniw a kameng iti nalimed a tignay. Idinto nga addaan iti naarte a panangrienda ti klase ti artistiko a panangyasideg da Julian, Duque, ken Hidalgo, naminpinsan met a mangus-usig dagiti daniw a putar dagiti rebolusionario iti pagsasao nga Iluko. Ti paggidiatan ti nasao a dua a panangyasideg, iti paliiwko, ket segun iti rekisito ti odiens. Kadagiti mannaniw iti umuna a grupo, literate ti recipient, agbasbasa, mangsubsubaybay iti Bannawag ken mangtartarabay kadagiti publikasion ti GUMIL Filipinas. Iti sabali a bangir, dagiti rebolusionario a mannaniw ket sipupuot iti pannakabalin ti daniw kas maysa nga oral a kultura isu't gapuna a nabatad ti nain-ay-ayaman a panagaramatda kadagiti uni. Ti resulta ket maibilang iti poetik praktis dagiti nagkauna a mannarsarita, dagiti mannaniw iti parparaangan wenno dagiti agbukbukanegan.
Para ken ni (Gregorio C.) Laconsay (iti diksionariona nga Iluko-English-Tagalog Dictionary), adda dua nga agkaarngi, no di man agasmang, a kaipapanan ti balikas a dangadang: (1) gubat ken (2) pannakilaban. No amirisen, adda dimension ti pannakigubat a pannakilaban. Iti metaporikal a lebel, kasla narigat a pagsinaen ti dua a konsepto gapu ta: (1) ti pannakigubat ket pannakilaban iti maysa a gera ken (2) ti pannakilaban ket pannakisalisal iti kabusor, tao man daytoy wenno puersa wenno sistema wenno idea. Kuna ni Laconsay a ti pannakiay-ayam (literal) ket maysa a kita ti dangadang. Kasta met ti panangikalintegan kas iti debate, nga iti biang ti kurditan nga Iluko, ket masarakan iti bukanegan. Iti kastoy a panangikonteksto, makita a ti "estetika ti pannakidangadang" ket nabatad a maysa nga estetika a ti puntiriana ket ti nasukimat nga analisis iti napateg a naintaoan a padas. Itoy a papel, ti "estetika ti pannakidangadang" ket daydiay makiramraman nga artistiko nga imahinasion ken sensibilidad dagiti agtutubo a mannurat iti lengguahe nga Iluko. Ikut ti kastoy nga estetika ti kaawan ragsak iti agdama a pannakaipagna ti gimong, ti agdama a kita ken wagas ti konstruksion ti realidad, ken ti substans ti politikal a biag ti ili, ti pagilian, ken dagiti umili.
Panggep daytoy a papel nga amirisen ti artistiko nga imahinasion ti tallo a napili nga agtutubo a mannaniw iti Iluko ken ituding ti lugar ti poetik praktisda iti agdama a kasasaad iti Amianan ken iti pagilian. Kadeppaar ti kastoy a panggep ti maysa a panangkita iti "estetika ti pannakidangadang," maysa daytoy nga estratehia ti pannakiraman mainaig iti dakdakkel a panggep ti sangkailian a panagdur-as. Sumagmamano kadagiti daniw da Roy Aragon, Pete Duldulao ken Daniel Nisperos ket nasagudayan iti kastoy nga artistiko nga imahinasion. Dagitoy a tallo ket bin-ig a nagbalin a fellow iti daniw iti U.P. Writers Workshop iti Baguio. Kas mairaman kadagiti kangrunaan nga agtutubo a mannurat iti Iluko, dida man ammo, mangitudtudingda iti maysa a pagrukodan ken sukogan a mabalin a maawagan iti "new writing." Kadagiti daniw dagiti tallo ket adda sadiay dagiti nasigo a panaganalisar, natured, awan sansantuenna, managamiris.
Daniw, Protesta: Ti Protesta ket Daniw
Iti sangapulo ket lima a sample a napilik kas representatib ti obra da Aragon, Duldulao ken Nisperos (saglilimada), adda maysa a tumtumpuar a konstant: ti kinaruker ti maysa a sistema ti kagimongan nga ipaspasimudaag ti sistematisado a pannakairurumen ti kaaduan. Ti kabarbaro iti kastoy nga artistik/poetik praktis iti kurditan nga Iluko ket ti kumitment iti arte iti panangnagan iti padpadas ti pannakairurumen ken pannakaabi ken ti irreverent a panagsaludsod no apay a saan a nasayaat ti biag.
Makita ti agrebrebelde a timek ni Duldulao iti naynay nga imahen ti ili ("O ilik a baludda"), ti maysa nga imnas a Luzviminda ("Agkaykaysata, Luzviminda"), ti maysa a Luzviminda nga awanan wayawaya ("Sapsapulek ti wayawayam, Luzviminda"), ti basol a nasken a masubbot ("Ket ti basol nagsikog"), ken ti mannalon nga agbirbirok iti pannakawaya ("Kayumanggi a mannalon"). Simple dagiti balikas nga ar-aramaten ni Duldulao, maitutop dagitoy iti dawdawaten ti daniw a mayeb-ebkas iti demonstrasion dagiti mannalon iti Department of Agrarian Reform, iti taripnong dagiti mannalon iti dap-ayan wenno iti sirok dagiti narukbos a kayo iti pungto dagiti sinilong wenno iti ordinario a panaguummong a mapagsarsaritaan ti pannakairurumen. Iti estilo ni Duldulao, ti lengguahena ket daytay ti sensibilidadna ket tinubay ti away, ti padas iti nasapasap a pannakairurumen ken ti pannakaawat kadagiti pakaigapuanan. Adda sadiay ti panangtunton iti sarita ti historia kas talon ti analisisna. Ditoyna a maipatungpal ti negosasion maipapan iti no kasano a magun-odan ti hustisia.
Iti estilo, managay-ayam ti abstratisado a balikas ni Nisperos a kas man agnanaed met isuna iti "lubong dagiti idea." In-inutnaka a pakitaan kadagiti konkreto a ladawan ngem in-inayadennaka met nga itayab iti maysa pay a lebel ti pannakaawat. Agdandaniw man ni Nisperos maipapan iti maysa a baket ("Ay, kayatka a buatan, Apo Baket") wenno iti panangawisna iti maysa a sinsinan a padaya ("Maykan ta ibuyogta ti eppes a bulibol ti daniw"), adda sadiay ti "estilo a Nisperos": nasipnget ti lubong, nasipnget ti pannakairurumen, masapul ti baro a nagan ti wayawaya a kabukbukodantayo a saan ket nga iti kabusor, masapul a makawaya iti rehas ti pakasaritaan nga inikutan ti panawen. Kunaen man a "nasipnget" ti lubong ni Nisperos ("panes," "massayag," "padaya dagiti sililisay," "manto"), adda sadiay ti panangpadas nga amirisen ti pannakabalin nga adda iti "nasipnget" a kasasaad ti tao iti panangipagarup a sumangbayto met laeng ti darudar uray no daradara daytoy. Saan a maaw-awan ti satirikal a dillawna maipapan iti program ti kagimongan ti estado ("bambanti a reporma ti daga") ken agtultuloy ti panangipamatmatna iti nakakaasi a kasasaad dagiti umili: agsennaay ti kaldero, agibit ti dalikan idinto nga agluplupias ti bodega dagiti komersiante ti bisin.
Managobserba ni Aragon kadagiti inaldaw a pasamak. Saan a makaligtas kenkuana ti maipapan kadagiti fastfood chain a ti prankisada ket nagatang pay manipud iti sabali a pagilian ("Masmasdaaw ni Ambong"), ti maipapan iti awan patinggana a trahedia ti militarisasion ("Ni 'Insin Unyor a taga-Marag"), ti desperasion iti panagut-utek a kolonial ("Snoopy, ti bida nga aso"), ti nakas-ang a kasasaad ti masa ("Agkurkuranges a biag"), ti salamanka a kasasaad ("Hunio dose ni nawaya"). Ti nakalemmeng nga istratehia nga ar-aramaten ni Aragon ket ti manarsarita a poetik nga imahinasionna. Is-istoriaannaka, sarsaritaannaka laeng maipapan kadagiti "babassit" nga agbibiag: ni Insin Unyor, ni Snoopy, ni Ambong, ni nakurapay a nakarian iti gin-awa ken wayawaya. Ngem iti panagis-istoriana, alaennaka ni Aragon iti maysa a lubong a rumimatrimat ta sadiay ket saan nga agtagtagilinged ti kinapudno, saan nga im-imbentuen dagiti public relations specialists ti estado ken dagiti kaaliadoda nga institusion. Ti kinapudno ket nadara, nabangsit, makapasimron, makamurmuray, nasaem, nasugpet--iti ababa a pannao: nalawag a kinapudno. Agdadata a kinapudno: sipapaparang, awan ilemlemmengna, awan ilinglingedna.
Kadagiti nadakamat a kinse a daniw, makita ti panagsarak ti dua a timek, dua gapu ta aggapuda iti agduma a padas: ti timek ti daniw ken ti timek ti protesta. Ngem babaen ti integratib a panangmatmat iti padas ken inaldaw-aldaw a drama ti biag ti tao, kariten dagitoy a daniw ti ontolohikal a rekisito ti hustisia a kankanayon a partisano/kumadkadua iti mairurrurumen nga umili. Dillawen ti artistiko nga imahinasion iti estetika ti pannakidangadang ti maiwarwaras a kinapudno ken kaipapanan.
Protesta, Daniw: Ti Daniw ket Protesta
Kasano a mayulog iti metapora da Aragon, Duldulao ken Nisperos ti estetikada iti pannakidangadang?
Makitrantransak ni Aragon iti pakasaritaan.
Makidisdiskurso ni Duldulao iti padpadas iti away ken mannalon ken proletario.
Agluglugan ni Nisperos iti metapisikal a sensibilidad dagiti intelektual nga addaan kumitment iti pannakilaban.
Iti imahen ti "snoopy" ni Aragon, lasatenna ti nakiro a dalan ti kolonial a pakasaritaan tapno maiparupa nga: "adtoytayo: aguuyong nga aso idi, aguuyong nga aso pay laeng ita." Karaip ti ladawan iti kambas ti amerikanisado a lagip ken kapadasan ti "puppy" wenno "tuta" ket kadagiti makalagip kadagiti ebangelio kadagiti pader iti Mendiola wenno Liwasang Bonifacio wenno kadagiti konkreto a rangtay kadagiti away, natibong ti "Marcos, tuta ng Kano!" Alegoria ti nailian a kasasaad ni "Snoopy" a taraken nga aso ti agassawa a Kano nga iti panagsublida iti "land of milk and honey" ket nagsubli met ni Snoopy iti naggapuanna a basuraan. Awan pannakasubbotna ti alegoria, awan nalawag a pannakawaya. Ti pannakasubbotna ket adda iti panangipakpakdaar a ti pagilian ket kasla maysa nga "snoopy." Igunamgunam daytoy ni Aragon iti diagnosisna: ti biag ket awan patinggana a panagkuranges, awan inggana a panagkurkurang wenno pannakapapaidam kadagiti taraon dagiti mannakabalin: fried chicken, roasted lamb, tempura, whole wheat bread. Kas ken ni Nisperos, agarapaap ni Aragon, agarapaap iti napintas a biag: pino nga asin, innapuy a husto ti pannakalinayna ken kabukbukodan a talon. Agsasarak dagiti depinision da Aragon, Duldulao, ken Nisperos maipapan iti gin-awa: taltalon para iti mannalon, taraon para kadagiti mabisbisinan, tagtagainep para kadagiti agar-arapaap ken saan a mabuteng kadagiti soldado a mammapatay iti nagannak ken arapaap ("Ni Insin Unyor a taga-Marag"). Batikosen ni Aragon ti wayawaya ken kunaenna: mauyongtayo, datayo ket paktoria dagiti ilusion, ulaw-ulawtayo, nabayagen a pagpapammatiendatayo. Ni Nisperos met ket sugsog iti panangipalpalagipna nga: agmalmamalem nga agar-arapaap nga adda maluto iti dalikan ("nagmalem nga agsaraaw ti dalikan"), ti pagbagasan ket naynay a maibusan ("ugaw a pagbagasan"), ti panagilunod ti kuton, ti "mannala a bisin," ken adu pay. Adda sadiay ti nasken a maaramid, ti panangsaka iti biag ken iti wayawaya: "burakek latta no kua ti ulimek dagiti bingkol." Ken ni Duldulao met, ti protesta ket daniw, ti daniw ket protesta no ti metapora ket pagtaengan ti kinatalek iti pagilian, no ti pangngarig manipud iti napait a padas ket logos/verbum/sao ti pannakasaka. Agikari ni Duldulao iti maysa a dangadang a ti mangidaulo ket dagiti "kayumanggi nga agtutubo" a mangparmek iti traidor ("parmekenta dagiti Judas iti aglawlawta") tapno ti logos ket agbalin manen a logos, ti verbum ket agbalin a verbum ti wayawaya, ti sao ket agbalin manen a sao. Nalawag ti itsura ti kabusor para ken ni Duldulao: "Kayumanggi a didiosen." Iti samay ti logos, iti samay ti pannakilaban, maparmek met laeng dagiti didiosen, agpatingga met laeng ti panaglablabesda.
Pananggupgop
Agtaltalinaed a sibibiag ti bukel ti pannakidangadang agingga nga agtultuloy nga agtalinaed dagiti opresion, ti kaawan ti hustisia iti kagimongan. Dagiti daniw da Aragon, Duldulao, ken Nisperos ket konkreto a pammaneknek a ti estetika ti pannakidangadang ket maysa a mannakabalin nga estratehia ti panangbasa iti realidad.
Ania kadi ti kabarbaro iti estetikada?
Para kaniak, ti kabarbaro ket ti saanda a panangtallikud iti sosial a responsibilidad dagiti arteda. Maaramidanda daytoy babaen ti agtultuloy a panagputarda iti realidad, iti kinapudno, iti kaipapanan babaen dagiti kabarbaro a metapora nga inda ikurkur-it.#
[Inyulog manipud iti Filipino ni Roy V. Aragon]
Ti daniw ket para kadagiti maidaddadanes ken mapapaidaman
Pasakalye
Nagpatinggan ti panawen a mangibagbaga a ti arte ket maysa laeng nga awanan pategna a panglaglaga kadagiti balikas tapno makapartuattayo iti bullalayaw iti tangatang uray no adda lidem ti panawen.
Naggibusen ti rehimen ti kapanunotan maipapan iti arte nga agkunkuna a ti daniw ket maysa laeng a pagliwliwaan ti sarukisiok a panunot ken kananakem.
Nalpasen ti panawen a mangitantandudo a ti daniw ket maysa laeng a kinamaag nga aramid ni maysa a mannaniw a no di man agdadata a maag ket agindeg iti ere, iti aringgawis dagiti kayo, adayo iti sanaang ken leddaang ti inaldaw-aldaw a panagbiag.
Saanen nga umiso ti panagipapan a ti maysa a daniw ket partuat laeng ti maysa a sariwawek nga imahinasion ni sariwawek met laeng a mannaniw. Iti agdama a panawen a kasingin dagiti naggagabsuon a pakarikutan ken pakaidukmeman, awanen ti akem ti daniw (ket ngarud ti arte) a ti laeng aramidna ket mangiladawan kadagiti bambanag a mamagluluken iti rikna, mangted bibineg iti panunot, ken mangiregalo iti pannakalipat kadagiti trahedia, personal man wenno kolektib, iti man bukod a bagi wenno iti gimong.
Ita a panawen, naskenen ti panangipumpon kadagiti estratehia ti panagdaniw nga eskapista, bulsek, baed.
Kayatna a sawen, awanen ti lugar ti daniw a ti laeng aramidna ket agarapaap kadagiti engkanto ken marmarna ken musa tapno iti arapaap nga adda iti daniw, maiwardas ti sagrado a pananglipat iti agdama a kasasaad ti tao.
Awanen ti lugar ti daniw a manglikliklik iti simumulagat a pakarikutan. Awan ti lugar ti daniw a di makabael a mangtalado iti makagapu no apay a ni tao, ket ngarud in extenso ni Pilipino ken ni Ilokano, ket adda pay laeng iti nakain-inaka a kasasaad. Kaniak a biang, ti maysa a daniw ket daytay makabael a mangsaludsod no apay nga awan bagas iti pagbagasan no kasta a tumaogtayo tapno agapuy, no apay nga awan maisakmol uray agkiraos ti tian, no apay a maturog pay laeng ti pusa iti dalikan. Amin dagitoy a pundamental a saludsod iti inaldaw-aldaw a panagbiag, iti panagkunak, ket agaringgawisda iti dua a pakarikutan: ti kinaawan ti kinalinteg iti gumong ken kaskasdi met laeng a kinaawan panagpapada dagiti umili.
Ngamin ta ti daniw ket maysa a pagsarmingan, kuna ni Aristoteles. Pagsarmingan ti gimong, pagsarmingan ti kinaasinno, pagsarmingan ti biag--amin dagitoy--gapu ta ipakita ti awtentiko a daniw ti rupa, ti langa, ti itsura ti agdama a kasasaad ti tao--maysa a kasasaad a dumawdawat iti pannakaawat, pannakapabaro, pannakatinggar. Iti maysa a pangngarig iti Kailokuan, kayatko koma nga usaren ti ladawan ti panagtalado: ni mannaniw ken maysa a mannalado, ti daniwna ket maysa a talado, ket sakit ti gimong ti inna taladuen, ibuksilan, i-diagnose, ammuen no ania dagiti kaudian nga apay, dagiti pinal a gapu dagiti pasamak iti biag, iti gimong, iti uniberso, iti aglawlaw. No umiso ti kapanunotan a ti arte ket sarming ti biag, tallo a dadakkel a konsepto ti maipasango kadatayo, datayo nga agessem iti arte, datayo nga adipen ti arte.
Balabala ti Arte iti Gimong nga Awanan Simbeng ti Panunot
Maysa kadagiti delikado a saludsod maipapan iti relasion ti arte ken ti gimong ket daytoy: Ania koma ti akem ti nanakman nga arte iti gimong nga awanan iti simbeng ti panunot?
Ar-aramatek ti balikas nga "awanan iti simbeng ti panunot" a kas metapora, kas maysa a kita ti pangngarig. No ti tao ket awanan iti simbeng ti panunot, kunaentayo nga wanan daytoy iti naan-anay a panagnaknakem, nga awanan daytoy iti umiso a panagipapan, a saan a natalged ti panagawatna iti realidad. Maikanatad nga aramaten daytoy a ladawan--daytoy a kinaawan ti simbeng ti panunot--iti gimong nga awanan iti kinalinteg, nga awanan iti panagpapada, nga awanan iti konsepto ti imbag para iti sapasap, daytay gimong a naguduagudua, daytay gimong laeng ti managimbubukod, daytay gimong laeng dagiti darukadok ken bukatot ken papel a papel uray no adda pay sabali a mabisbisinan, uray no adda pay sabali a malislisayan, adda pay agsarsaraaw. No ti maysa a gimong ket mabaelanna a denggen ti kalembang dagiti kampana iti boksit dagiti awanan maisakmol, daytoy a gimong ket makuna nga "awanan simbeng ti panunot."
Kinuna ni Carlos Bulosan ken ni Amado Hernandez idi impupok isuna ti puppet a rehimen gapu iti panangsuportana iti Hukbalahap: "Kada balikas ket igam para iti pannakawayawaya." Iti kastoy a panagipapan, insubli ni Bulosan, maysa a sensitibo a mannurat nga Ilokano, ti papel ti balikas, iti aramid a panangbuniag iti nakain-inaka a kasasaad ti biag ti tao. No malagiptayo, segun iti daan a Tulag, maysa kadagiti bileg nga inted ni Yahweh ken ni Adan ket ti "panangitedna iti nagan kadagiti amin a pinarsua." Iti Baro a Tulag, adda reperensia ti balikas iti ebangelio ni Juan: ti balikas--ti Sao--ket nagtagilasag, nagbalin a tao. Nagbalin a tao tapno agbalin a paset ti pakasaritaan.
Saanko a gamden ti mangasaba. Impakitak laeng ti ramut ti aramid ni mannaniw babaen ti panagsubli iti maysa kadagiti puon ti konsepto ti balikas wenno sao nga ingrediente ni mannaniw iti inna panagimutektek.
No ni Adan ket naikkan iti bileg a mangbuniag iti pinarsua, maysa ngarud daytoy a bileg a saan a neutral no di ket agdadata a pannakibiag. Kayatna a sawen, no agimutektek ni mannaniw, dinto bumurong nga iti panagdaniwna ket adda latta sadiay daytoy bukodna a panangsirig iti kasasaad ti biag. No sadino ti pagtaktakderanna, daydiay metten ti puntodebista nga aramatenna tapno maimutektekanna--wenno maawatanna, wenno 'mabasana'--ti biag. Iti sabali a pangyebkas: saan ngarud nga adda iti ruar ti alad ti politika ti daniw no di ket kada daniw ket maysa met a politika.
Ania koma ti pakaseknantay' iti politika? Simple lang: kuna dagiti pilosopo, ti tao ket maysa nga ayup ngem ayup isuna a siaammo kadagiti komplikasion ti linnangen, ayup a siaammo iti kinabengbeng ti bileg ken turay no amaden ti papel dagitoy iti inaldaw-aldaw a panagbiag. Uray iti itatakderko no kua iti sanguanan koma dagiti agdengngeg iti lektiurko, iti panangtedda kaniak iti akem nga agsarita, intedda kaniak ti turay a mangyebkas kadagiti kapanunotak maipapan iti topiko nga intedda nga ilawlawagko. Ngarud, kunaek: iti amin a gundaway, iti amin nga aramid nga addaan nginabras ti relasion ti bileg, dagitoy a gundaway ket politikal, dagitoy a gundaway ket kanito a panagpannuray ken panagturay.
Ngem ania koma ti kaipapanan daytoy a konsepto iti arte, iti parikut maipapan iti panagdaniw iti Iluko?
Saan a kas karina ti mangsungbat iti kastoy a saludsod. Ngem palubosandak a mangibuksil iti apagbiit: Ti daniw, kas aramid, kas panagimutektek ni mannaniw, ket maysa nga aramid a politikal. No akinpolitika daytoy, dayta ti sabali a saludsod. Maysa laeng ti ditay matallikudan: amin a daniw, amin nga arte, ket addaan iti politika, addaanda iti diskurso maipapan iti bugas ti biag segun ti panirigan ni mannaniw, ni adipen ti arte a di mamingga a mangiparparipirip kadagiti mensahe ti uniberso a makitana.
Mangrugitay' ngarud iti maysa a proposision nga agserbi nga adigi iti diskursotayo ita: Awan arte a neutral, nga amin a kita ti arte ket adda latta iti tengnga ti pagbabalubalan, kankanayon a makibibiang, di agsarday ti inna pannakiramraman.
Rumbeng laeng ngarud a kitaen ti arte kas maysa nga aktibidad a makibibbibiang iti sinnalisalan iti gimong, a makiramraman iti ginnabbuan iti kultura ken iti panunot. Daytoy ti kayat a sawen ni Bulosan idi kinuna: agsurat ni mannurat para kadagiti maikuskuspil, para kadagiti mapapaidaman iti gimong, para kadagiti dumawdawat iti kinalinteg.
Ti Konsepto ti Arte a Kas Pagsarmingan
Maikadua a dakkel a konsepto ket maipapan iti arte a kas pagsarmingan ti biag. Ti arte kas sarming ket maysa a dakkel a problema. Akinsarming daytoy? Ania't sarsarminganna? Adda kadi umiso a silaw tapno iti kasta ket makapagsarming met laeng ti tao iti 'sarming ti arte'? Asino daytoy nga agsarsarming? Ania a kapampanunotan ti nangmuli kenkuana? Ania a klase daytoy a sarming? Flat surface kadi? Concave? Convex?
Amin dagitoy ket rumbeng unay a saludsoden. Ti gapuna ket mabalin met a sarming ti maysa a manglokloko daytoy a sarming. Kayatna a sawen ket ti sarming ket saan met a maysa nga agdadata a maag nga instrumento a no kayatmo ti agsarming ket insegida a makitamon ti langam. Depende iti kinasamay ti silaw, depende iti repleksion. Pagaayatko daytoy a pangngarig: Iti maysa a salonan wenno pagsasalaan nga addaan iti strobe lights, apay ngata a nagpipintas ken nagguguapo amin nga agsasala no kasta a nagarampang ti panagpuligos dagitoy a silaw nga addaan iti sabasabali a kolor? Idiay Manila, uso daytoy kunkunada a jeepney a 'patok.' Daytoy a dyipni ti paggugusto a luganan dagiti teenagers gapu ta addaan dagitoy iti heavy music, tipong Metallica, ken siempre, strobe lights.
Iti gundaway a kastoy, sidadata ti maysa a pananglimlimo: pudno a pagsarmingan ti arte. Ngem ti saludsod: akinkukua iti ladawan--wenno sinno daytoy a ladawan--nga iladladawan ti sarming? No kas pagarigan ta iramantay' ti konsepto ti poder wenno bileg, agbalin kadi aya, mabalin kadi aya, a daytoy tao a nabileg kayatna a ti arte ket agbalin a sarming tapno iti kasta ket mailadawan dagiti aramid a di maikanatad daytoy a tao? Iti nanumo a kapanunotak, di bumurong nga iti konsepto ti sarming, adda dagitay palso a pampanunot a mailadladawan. Adda dagitay mailadawan a pudno a di met kinapudno no di ket kinaulbod.
Ngamin ta amin nga arte ket propaganda: ipaduyakyakda dagiti ladawan ti kinapudno a nasken a tinggaren, amirisen, sitaen amangan ketdi ta saanda met a pudno. Lagipentay' ti pangngarig ti strobe lights. No kasta a rummuartay' iti salaan iti barrio hall ket luktan ti apo nga agiturturong ti flourescent light, ay! addaytan dagiti binurtong a rupa, dagiti di kimmappo a pammagi, dagiti babes, kuna dagiti babbaro, a kaing-ingas dagiti maituntuno a letson. Siempre, iti biang dagiti babbalasang, akala nila pogi-pogi ni manong na dumidiga sa kanya. Pagbukas ng ilaw, Dios ko pong mahabagin!--o, tukso, layuan mo ako!--si Tom Cruise ay sinaniban na ng ibang kaluluwa!
Babaen ti arte ket mabalintay' ti mangallilaw ken maallilaw. No ti daniw ket liklikanna nga ibugasan ti sugat ken dara ken pait ti biag, daytan! maysan daytoy a kita ti panangallilaw, inrantatay' man wenno saan. Ta ti aramid a panangallilaw ket saanna a kayat a sawen nga inrantaan laeng. Adda daytay kita ti panangallilaw a di inranranta.
Ti Biag kas Tema ti Diskurso ti Daniw
Itoy a gundaway, limitarakon ti panangtratarko iti arte babaen ti panagwerret ti argumentok iti diskurso ti daniw. Ti daniw ket maysa kadagiti kasasamayan a wagas a panagipagipasimudaag ken panagimutektek. Iti kultura nga Ilokano, uray dagiti estoriatayo, ti epikotayo a Lam-ang, kas pagarigan, ket maysa a kita ti daniw. Kayatna ngarud a sawen nga immun-una nga amang ti daniw ngem ti prosa iti balabala ti literatura, iti man padastayo nga Ilokano wenno iti padas dagiti sabsabali pay a puli.
0-0-0
TI BIAG ket maysa a pakarigatan--iti man napalabas, iti man agdama. Maysa kadagiti hermeneut ti nangideklara iti kastoy: "Life is a difficulty." Dina kinuna a narigat laeng ti biag, kinunana a ti biag ket pakarigatan. Saludsodentayo: ania koma ti kaes-eskan daytoy a tema iti pagsasaritaantay itatta?
No lagipentayo, no pudpudno met laeng a ti arte ket maysa a diskurso ken maysa a pagsarmingan, ania kadi ti inna umno nga iladawan no di ket daytoy napudpudno a kasasaad ti biag? Adda kadi pay napudpudno a kasasaad no di ti panangsirig iti biag kas maysa a pakarigatan?
Diskurso Maipapan ti Biag Manipud kadagiti Napili a Daniw iti Bannawag
Adda dua a kita ti daniw iti Bannawag: dagitoy dagitay "popular" a porma nga adda iti maikatlo a panid ti magasin, ken dagitay makunkuna a major poems a nagnagananda iti "parupa a dandaniw" numan pay iti utit ti magasin ti pakaiprintaanda. [Iti agdama, saanen a kastoy ti pannakaipablis dagiti daniw iti Bannawag. Addan nairanta a seksion ti dandaniw a kadawyan nga adda iti maika-47 a panid. --Editor, Burnay E-zine]
Arbitrario ti pannakapili dagitoy a dandaniw: maysa nga staff ti opisinami ti binilinko a mangpili iti lima a kopia ti Bannawag. Saan a naurnos dagitoy a kopia no di ket ti availability dagiti kopia ti nagibasaran ti panagpili. Kayatna a sawen ket awan ti talaga a napili. Awan ti mannaniw ti naikkan iti espesial nga importansia tapno iti kasta ket saanak a maakusaran nga agpabpaboritismo. Sangapulo a daniw ti naamiris: lima a popular ken lima met a major. Isuda dagitoy:
Popular:
* "Anting-anting" ni Prescillano Bermudez (Marso 4, 1996)
* "Ni Apo Mayor a Naluganan" ni Cles Rambaud (Hunio 3, 1996)
* "Nagbaliwen ti Panawen" ni Roland Bueno (Hunio 10, 1996)
* "Kasla Burburtia a di Maibuksilan" ni Benjamin Gapasin (Agosto 5, 1996)
* "Mangasawaakon, Inang!" ni Rogelio Valdez (Agosto 5, 1996)
Major:
* "Filipinas iti Ima dagiti Mananggundaway" ni Johmar Alvarez (Marso 4, 1996)
* "Iti Isasangbay ti Gurigor" ni Oswald Valente (Marso 4, 1996)
* "Palubosannak man, Alicia" ni Baldovino Valdez (Hunio 3, 1996)
* "Jovy" ni Eduard Britos (Hunio 3, 1996)
* "Pluma a Nakaammimi iti Daniw" ni Romeo Bantolino (Hunio 10, 1996)
Topiko dagiti "Popular" a Daniw
Iti daniw ni Bermudez, adda estoria maipapan iti naidumduma nga 'anting-anting' ni Lolo Quintin: "No malpas ti ani, agyaman dina malipatan/ Mangidaton karnet' kurarayan, mamaen ken niniogan:/ Dagitoy ti patiek nga 'anting-anting ni Lolo Quintin/ Di makabigbig letra ngem adut' inatiwna iti kinalaing!///"
Sabali ti estratehia ti panagdaniw ni Rambaud. Kas ken ni Bermudez, ages-estoria met ni Rambaud maipapan iti maysa a mayor a 'naluganan': "Espiritut' mananggungundaway kenkuana nanglugan/ Isu a gundawayanna amin a pakagundawayan/Sabali kano laeng espiritut' bulbullagaw/ Isu a liklikudanna inda pagpaggaakan.///"
Adda proposal ni Rambaud nupay saan isuna a sierto: "Wenno intay sa ketdi malmalluen, kugtakugtaran/ Buyatan danum nga agburburek ken agkibkibuar/ Umawer laeng sairo kenkuana nanglugan/ Kaasi met ni Mayor, ay-ay pay piman.///"
Di makaruk-at ni Bueno kadagiti demonyo ni lagip. Kinunana: "Ah, ta naibilangak la idi a maysa a paset/ Ti nakaallilawan a kita ti kinaulpit/ A saan a kabaelan a rupaken/ Ti narasi, awanan gaway a nakem!///"
Pasarunsunanna pay iti maysa a sermon: "Mamatika kadi itan.../ Nga uray danonem ti pungto ti lubong/ Saanto nga agbalin nga aldaw ti rabii/ Wenno mapasamak nga umuna ti babawi?///"
Diak ammo no apay a daniwan ni Gapasin ti maipapan iti kunkunana a babbalasang a 'kasla burburtia.' Kitaentay' ti linabagna: "Ay, nakakaskasdaaw man ta sumagmamano a babbalasang/ Kaarigdat' burburtia, narigat nga ibuksilan/ Dagiti tignay ken balikasda saan a maawatan/ Mangburibor iti isip, mangparnuay pakariribukan!///"
Iti udi, kinunana: "Oh, babbalasang nga inkam ipateg, ayaten ken pagtamdan/ Ipasnekyo koma nga usigen ti kinapudnot' panangipateg/ Ken panagayatmi: nadarisay ken naindaklan...///
Humour ti istratehia ni Valdez maipapan iti baro a kayatnan ti mangasawa: "Ania, mangasawaakon, inang, amang, kunam?/ Apay, adda kadin pagobraam wenno kareram?/ Aniat' ipalamutmo iti agbalinto a pamiliam?/ Adal, awananka met, nga inkam idi igunamgunam?//"
Siempre, gibusan ti baket ti sermon iti anakna iti kastoy: "Baliwam ket `ta panunotmo, balong, tapno napintastot' masakbayam/ Isaldetmot' agadal ta mayawatannakam' `ti diplomam;/ Aggaggagetka pay tapno ayonnannaka ni amam;/ Ket inton madanon dayta, ay, mangasawakanto lattan!///"
Topiko dagiti Major Poems
Iti daniw ni Alvarez, kinunana: "Wen, Filipinas, agrupsan bileg ti tanikala/ Iti birtud dagiti gambang a parupa/ Nga impatom nga isudat' rimat ti agsapa/ A mangraniag kuridemdem a namnama/ A mangibagnos masakbayan nga agkadkadapa.///"
Gibusan ni Alvarez ti daniwna babaen kadagitoy a linabag: "Ngem matiliwmo latta ketdi dagiti balikas/ A tanamitim iti bileg ti kararag/ A kakaisuna nga igammo iti pannakirupak/ Ngem inton ano, Filipinas, a makaruk-atka/ Iti di makita a pungo `ta ima?/ Agingga iti maikadua a yaay?/ Ah, Filipinas, asika pay...///"
Sabali met ti estilo ni Valente. Kenkuana, ti lubong ket agpuligos iti bukod a bagi. Manipud kadagiti balikas ni Valente, makita ti konsepto ti romantisado nga estetika: "no apay met a kabutengko ita/ ti panagtupak ti bayakabak/ pati arimukamok... idinto ta pagaayok no kua/ a sarangten ken siroksiroken tapno/ kaduaendak a mangpusipos rueda ti biag;/ no apay a kabutengko pay ita/ ti isem ti sumingsingising, apagtangkayag/ lumlumnek nga init, uray ti pul-oy/ ti presko nga angin, idinto ta dagitoy/ ti sapsapulek inaldaw a panagbiag/ ta ngamin, pasukonnak ita ti ikamen/ iti papag a pagturturogak/ a nakakumot iti napuskol nga ules...///
Ay-ayat ti tema da Valdez ken Britos. Kuna ni Valdez: "Palubosannak man ta riingek/ Ti kanta a naturog, Alicia/ Iti sagumbi ti saklotmo/ Iti sidong ti parmata/ Iti bisibis ti panunot/ Iti umok ti alintataok/ Iti panid ti napalabas.///"
Iti sumagmamano pay a linia, maiparipirip ti panagbaliwbaliw ti idea nga Alicia: babai daytoy a saan; ilina daytoy a saan.
Iti linabag ni Britos, makita dagitoy: "Bay-am a sagutanka maysa a daniw/t apno inka maimdengan riknak ken nakem/ wen, Jovy, ayat sa daytoyen/ diak koma pakabasolan no sikat' ayatek.///"
Siempre, iladawan ni Britos ni Jovy. Kinunana: "Naemma, napintas ken mannakaawat/ galad a sapsapulek maysa nga imnas/ wen isu, arapaap ti kaunggak/ Jovy, naslag a dayag.///"
Maudi 'tay daniw ni Bantolino. Panagdaniw ti prolemana. Kunana: "Kunana ngata/ Kailala ti ay-ayamko/ a pluma a nakaammimi iti daniw/ A, petpetak la ngaruden/ Ay, matnag pay laeng.../ Ti pul-oy ni ridep/ Ti nakapagligsayen nga init.///"
Kuna pay ni Bantolino: "Itay bigbigat, imetko ti raniagna/ Diak ammo nga adda balikas/ A kasungani ti singed ken ragsak/ ken gagem nakailungogan diktar-ay-ayo?/ A mangyagus apres rikna ken puso?///"
Panagamiris
Kadagiti "popular" poems, dua laeng ti makapudno: ti daniw ni Rambaud ken ti daniw ni Bermudez. Ladingitek nga ibaga a nakapuy dagiti major poems iti dua a rason: umuna, saan a nairteng ti lengguahe nga inaramat dagiti mannaniw, ken maikadua, nagkibaltang ti aramidda a mangsarming koma iti kasasaad ti biag a kas "biag ni rigat." Ni kaano man ket awan indikasion a dagitoy a dandaniw ket maisagut para kadagiti marigrigat, para kadagiti maidaddadanes, para kadagiti mapapaidaman iti gimong. Ni kaano man ket awan man laeng nasiken a prueba a naisurat dagitoy iti dara. Ni kaano man ket dida nagbalin a daraan a sao iti baet dagiti nailian ken nainkagimongan a pakaseknan. No dadduma salsaludsodek iti bagik: ammo ngata ni mannaniw nga Ilokano ti mapaspasamak iti pagilianna, iti aglawlaw, iti lubong nga adda iti ruar ti nakem ken panunot ken ti sentimientona? Napananen daytay daniw a daradara, daytay daraan a sao nga adda iti daniw a makabael a mangisarming iti kasasaad ni Ilokano iti agdama? No saan nga eskapista ti awag kadagitoy a daniw, ania koma?
Malaksid iti agdadata a panangaskasaba dagiti major poems no di man ketdi napeklan a litania laeng ti ir-iruken kas koma iti sagubanit, sakit ti nakem, panagayat, nostalgia, lagip, rigat ti panagdaniw, di kabaelan dagiti daniw a nadakamat a mangibati iti diskurso maipapan iti biag ni Ilokano a naigamer iti pitak, iti dara, iti saem. Agpatingga laeng dagiti sentimiento iti panagladladingit. Kurang dagiti major poem iti naanag a panangimutektek iti biag. Napintas koma, kas pagarigan daytay daniw ni Valente no diniskursona ti maipapan iti mortalidad ti tao no kasta a maidalit wenno maipasango kenkuana ti sagubanit.
Daydiay daniw ni Bantolino ket saan nga agsusurot ti ladawanna malaksid laeng iti makakiro a pannakaiyablat dagiti balikas.
Agar-arapaap met latta ni Valdez, ar-arapaapenna latta ti kanta nga awanan panagmawmaw. Iti baet ti pakarikutan ti gimong-Iluko, ti gimong Isabela a pagindegan ni Valdez, agar-arapaap iti kanta a di agmawmaw! Ania koma no daniwenna dagiti kurimaong ti bagas idiay Isabela, dagitay agbirkog iti bendision ti subo, dagitay agtakaw iti ammay a maidasar koma a pammigat?
Saan a daniw daytay daniw ni Britos--no tension ti pagibasaran. Ilislistana laeng ti rikriknaenna. Kinantana la koman, saanna nga indaniw.
Daytay daniw ni Alvarez ket mabalin koman no ammonat' agrienda. Ammona ti agtaladao: ammona ti mangamiris iti mapaspasamak numan pay ti panagtaladona ket adda pay laeng iti abstrak a lebel. Kayatna a sawen ket dina pay laeng kabaelan ti mangrugi iti partikular a padas isu nga agbanag a cliche dagiti balikasna. Iti reggetna a mangtingiting kadagiti parikut ti pagilian, nagbanag a cliche met dagiti solusionna. Umuna daytay kunkunana a "kararag." Kuestionable daytoy. Ibagbagana pay daytay reperensia ti panangukom, daytay kunana a "maikadua a yaay." Agat-insenso daytoy a daniw, insenso nga adayo iti umno a konteksto. Maudi daytay panangay-ayna iti pagilian: "asika pay," kuna ni Alvarez. Malaksid ta prosaic daytoy, mangibatbati pay iti peudal a kapampanunotan. Iti udina, di agballigi ni Alvarez iti diskursona maipapan iti pagilian.
No sumaen ngarud dagiti nadakamat a daniw, maymaysa laeng ti naganda: pannakapaay. Natellayda a sarming ti biag, natellayda a balikas a mangbuniag wenno mangnagan koma iti nakarikrikut a kasasaad ket ngarud dida nasarkedan ti nangibati iti leksion a mabalin koma a pagpuonan iti pannakisalisal iti biag.
Nakas-ang a panunoten ngem daytoy ti pudno: masapul ti literatura Ilokana ti nasarked a panagimutektek, nasidap a panagipapan, ken nawayawaya a panagawat kadagiti naun-uneg a kaipapanan ti biag ti tao. No kasano a diskursuen ti daniw Iluko daytoy, daytoy iti panagkunak, ti karit nga ibatbati daytoy a salaysay kadagiti aggutigot ken agngayangay nga agbalin nga adipen ti arte. Ta kas itay kunatayon, saan laeng a panaglibas ti linaon ti arte no di ket maysa a nainturedan a panangtalado iti kasasaad ni Ilokano. Panawenen tapno tallikudantay ti tradisional nga eskapismo a linaon dagiti daniwtayo. Panawenen tapno isublitay ti bileg a ti pudno a balikas laeng ti makaited.
Maudi a Balikas Para iti Estetiko a Proyekto da Bermudez ken Rambaud
Dagitoy a daniw nga agparparang iti maikatlo a panid ti Bannawag ket nakakuadro iti makunkuna nga "oral" a porma ti daniw. Idi un-unana, ti daniw ket balbaliksen, saan nga isursurat. Ti imasna, sabali la ngamin ti dawdawaten ti daniw a maisurat. Ti daniw a nairanta a mabasa ket agay-ayam iti lubong a gubuayen dagiti timek ken uni, saan nga iti lubong dagiti letra a mamatmatan. Kayatna a sawen, no oral ti porma ti daniw, nasken ngarud nga insegida ti pannakaawat no di met ketdi nakallalagip dagiti balikas tapno iti kasta ket matulongan ti panunot a mangamiris iti bugas ti daniw.
Iti sabali a bangir, ti written a porma ti daniw ket maysa nga aramid nga addaan iti engganio gapu ta manipud kadagiti milagro ti makitkita a letra, adda dagiti bugas a lumtuad kadagiti nagbabaetan dagiti balikas. Daytoy ti di pay nadiskubre dagiti adu pay a mannaniw nga Ilokano. Iti daniw ni rambaud, kas pagarigan, naannayas dagiti ordinario a balikas, simple, ordinario, mangmangngeg iti kalkalsada ken iti pagsusukmonan. Ti imasna, natured ni Rambaud nga ageksperimento kadagiti simbolo. Ti penomenon ti pannakalugan, kas pagarigan, ket saan a gagangay a penomenon no di ket penomenon iti "biag a politikal" ti maysa nga ili. Adda ditoy daytay diskurso ti madagdagullit a kinadakes, maysa a kinadakes a dagiti manglimlimo a dadaulo ti akinggapuanan. Iti sabali a panagipapan, inaramat ni Bermudez ti ladawan ti anting-anting tapno ipakitana ti maliplipatanen a pilosopia ti biag dagiti nagkauna kas ipaspasimudaag ni Lolo Quintin. Makuna nga awan irteng ti lengguahe da Bermudez ken Rambaud. Kasta ti dawdawaten dagiti daniw nga addaan oral a porma. Ti kinairteng ti estetika da Bermudez ken Rambaud ket adda iti panangay-ayamda kadagiti simbolo ken pangngarig a ramen ti awtentiko a diskurso ti arte a mannakibiang, makiramraman, managsukimat gapu ta ammona ti papelna iti gimong: ti mangiladawan iti sakit, ti mangtalado iti sakit, tapno iti kasta ket maamiris no ania ti nasamay nga atang, no ania ti kasasamayan nga agas.#
