Kinabutengda Ti Dandaniw Daytoy Nga Ilokano
Imbes nga ipablaakda dagiti daniwna, kinabutengda ketdi. Saan laeng a dagiti daniwna ken sinursuratna ti kinabutengda, no dipay ket ti anniniwanna.
Kadagiti dadduma, ad-adda nga inayunanda ti kinamaterialistiko a banag ngem ti kinapateg ti literary value dagiti daniwna. Isu a kuna ni Epifanio San Juan iti editor ti Index, maysa babasaen iti Britania a mangsalsaluad ken di umanamong (kano wenno kampay idi) iti censorship ken persecution dagiti writers: “Mabalin ngata a kunaen dagita a Pilistino ket, sipapannakkelda la unay iti kinaaddada iti uneg ti pasdek. Nariknada iti pannakkel ta napanunotda nga awan ti kaes-eskanna ti rebolusionario a dandaniw.” Di ngamin kayat nga ipablaak ti Index dagiti daniw daytoy nga Ilokano iti laksid a kangrunaan a panggep ti babasaen ket ti saluad ken dur-as dagiti mannurat. Isu a nakapagsao met kasta ni San Juan. Siempre, asino pay koma iti mangisakit iti maysa a mannurat no di mannurat met laeng?
Idi 1984, nagarigengen ti Poet Essayist and Novelist (Philippine PEN) Conference gapu iti nabara a diskusion. Nag-walkout dagiti nalatak a mannurat nga indauloan ni Alfredo Navarro Salanga idi saan a kinanunongan ni Salvador P. Lopez ti panangkiddawda (PEN) iti pannakawayawaya daytoy nga Ilokano iti pagbaludan agraman ken ni Mila Aguilar ken innem pay a kakaduada. Iti nabara a diskusion, sinaludsod ni Pete Lacaba: “Apay a ti (Philippine) PEN ket ipaayna ti honorary membership kadagiti naibalud a mannurat iti USSR ngem dina ited dayta kadagiti Filipino (a mannurat) nga agsagsagaba iti uneg ti pagbaludan ni Marcos?”
Ilokano met laeng a mannurat ni Salvador P. Lopez, nagpresidente iti Unibersidad ti Pilipinas. Ni Pete Lacaba ket ti editor ti nagserran a Mid Week Magazine,ken kabsatna ni Emmanuel Lacaba a nasaotayo iti daniwtayo a “Paskuan, Ninong, Agawid Kadi Ni Daddy?”
Nakarkaro la ket ngarud ti pannakadayyeg ti saan a panagkikinnaawatan iti uneg ti Philippine PEN. Dagiti pagiwarnak ken magasin ti nagbalin a battle ground dagiti argumentos ken kontra argumentos, palawag ken kontra palawag, iti takder ken pagtaktakderan.
“Saan a mabalin (kadagiti Filipino) ti honorary membership ta maited laeng ti kadagiti non-nationals,” kuna ti nangirupir iti kalintegan ni Lopez.
“Di baliwantayo iti general term dayta a resolusion,” singasing met ti maysa pay a nalatak nga Ilokano a mannurat iti English, ni F. Sionil Jose. Ni Lakay Sionil, a taga-Rosales, Pangasinan, isakitna met ti padana a mannurat nga Ilokano.
Iti grupo ni Salanga, ti pannakawayawaya dagiti nakabalud a mannurat ti kangrunaan kadakuada, ta no saan, kunada, awan serbina ti tema ti komperensia (PEN) kadaydi a tawen a “The Writer Under Siege.”
Under siege. Saan nga umanay nga irakurakmo a ti writers ket under siege, no di ket ti kangrunaan iti amin ket no ania ti maaramidam a solusion kadaytoy a parikut. Saan a kasapulan dagiti lip service kadagiti kakastoy a bambanag ta biag dagiti mannurat ti nakataya. Awan ti mamaayna ti addang ti gobierno a panangiyikkis iti panangkondenana iti kadadagsenan iti amin daytoy a banag no saan met laeng nga agtignay iti pannakapasardeng daytoy.
Iti agdama a panawen, ‘under siege’ manen dagiti writers. Diakon dakamaten ti bilang dagiti natay a kameng ti media ken writers group a natay iti agdama nga administrasion. Ti kinapudno a mapaspasamak ti mangiyikkis kadaytan a banag ta nabilbileg ti ikkis ti kinapudno.
Naibalud daytoy nga Ilokano gapu kadagiti dandaniwna. Ta nabileg dagiti daniwna a nagbugas iti social criticism and violence, oppression ken injustice.
Ubing pay laeng, nangrugin a nagsurat iti daniw ken sarita daytoy nga Ilokano. Iluko, siempre, dagiti immuna a sinuratna. Umuna a naipablaak ti saritana iti Bannawag, ti kangrunaan a magasin dagiti Ilokano. Ti kaunaan a librona iti dandaniw ket impablaak ni Andres Cristobal Cruz idi 1962.
Idi nagsekundaria, nagkameng (kas reporter) iti Hi-Lites iti Ateneo de Manila University.Literary Editor iti pagiwarnak ti Letran College idi immakar. Nagkolehio iti UP Diliman ket tinurposna iti tallo a tawen ti AB English idi 1959 a kas cum laude. Iti UP, nangisuro ken naluom ti utekna iti democratic revolutionary viewpoint. Kalatak idi 1950’s, wenno golden era ti nationalist writing a mangitantandudo ti revolution kadagidi a panawen. Naisurot iti bunggoy da Leopoldo Yabes (maysa pay a nalatak a mannurat nga Ilokano) ken Teodoro Agoncillo. Ngem ad-adda a nakaimpluensia kenkuana dagiti kapanunotan ni Rafael Recto maipapan iti nationalism ken anti-imperialism.
“Managbabain,” kasta man iti panangiladawan kenkuana ti nalatak a mannaniw ken edukador Virgie Moreno, kadagiti panagatendar daytoy nga Ilokano iti UP Writers Club.
Ngamin produkto dagiti Catholic Schools. Isu iti nangbuangay iti nalatak unay a grupo dagiti agtutubo, ti Kabataang Makabayan. Kaduana da Pete Daroy ken Heherson Alvarez (maysa pay a mannurat nga Ilokano) a nagpirma iti kontrata iti JD Transit a nangbunag kadagiti estudiante para iti kadakkelan pay laeng a rali a napasamak kalpasan iti World War II. Napasamak ti rali sadiay sanguanan ti Kongreso. Ti First Quarter Storm. Ditoy a natakuatan ti UP faculty ti subersibo nga aramidna, ket inikkatda a mangisuro. Iti pannakaikkatna a mangisuro, naisarwag iti UP ti pakingawan, ti panangsapul iti al-allia kadagiti anniniwan. Kadagupanna amin, immadu dagiti padana a mannursuro iti naikkat, sangadosenada aminen ket napanagananda iti “12 supernationalist.”
Mapapati nga isuna met laeng ti Amado Guerrero a nangsurat iti libro a The Philippine Society And Revolution. Mapapati pay nga instrumento iti panagsaknap ti national democratic movement idi 1960’s. Gapu itoy, naglemmeng.
Iti pannakatiliwna idi 1977, nairaman a nakumpiskar dagiti dandaniwna. Mangipaulogak ditoy iti sumagmamano a binatog ti daniwna:
Ti Gerilia Ket Kasla Mannaniw
Ti gerilia ket kasla mannaniw
Naridam iti pannakarumek dagiti bulong
Ti pannakatukkol dagiti ruting
Ti panagkalasawan ti karayan
Ti angot ti apuy
Ken ti dapo ti panagpakada
Ti gerilia ket kasla mannaniw
A naibudi kadagiti kaykayo
Kadagiti muyong ken batbato
Managduadua ngem managpennek
Mabasanat’ amin a gunay
Ken kabisadona nagduduma a ladawan
(Free thought translation iti namay-ak. Diak kayat ti agitranslet iti verbiage style.)
Saan a nagbiddut ni Alfredo Navarro Salanga a nangayon iti kinapateg ti literary value kadagiti daniw daytoy nga Ilokano. Nabileg unay dagiti simile itoy a daniwna idi 1968, idi aglemlemmeng pay laeng. Itoy a daniwna, saan laeng nga iti rikna ken kinaasino iti maysa a rebulosionario iti limtuad, no dipay ket ti ‘kabarbaro’ a tema ti daniw – ti rebolusion. Daytoy a rebolusion ket timek dagiti mannaniw a di makaidna iti saan a naintaoan a kasasaad ti gimong iti panawenna. Kas madagdagullit (nga insursuratko), ti pudno a mannurat ket konsensia ti lugar a pagnanaedanna ken panawenna.
Idi natiliw iti 1977, nagputar manen ti dandaniw iti uneg ti pagbaludan daytoy nga Ilokano, a saan laeng a liwliwa no dipay ket kasilpo ti anges ti iruprupirna a prinsipio.
Mangipatarusak iti sumagmamano a binatog iti kalatakan a daniwna iti uneg ti pagbaludan a nangiladawananna iti kinabayolente:
7.
Puersado nga iniwada ti tisiertko
Ken dagiti sugat iti rupak.
Ken maysa pay a pirgis ti lupot iti umet-et-et
Kadagiti naabbongan a matak ken teltelko.
Dagiti imak ket naiposasda iti likudak
Nairutda unay ket nabibinegdan.
Naipatugawak iti palangka
A manguray iti gasatko
Iti arasaas ti kasipngetan ken kinapiman
Kadagiti ima dagiti sumagmamano a dangkok.
8.
Pagammuan, nadagsen a danog
Iti nagdisso iti tadol dagiti paragpagko
Iti barukong ken rusokko.
Idi kuan nagsasarunon ti yagyag dagiti demonio
Kadagiti saludsod, pangta ken lais
A buyog ti ad-adu pay a danog.
Ti ulimekko, sungbat ken komento
Ket nasubadan iti nadagdagsen pay a danog
Dagiti demonio a mangipangpangta
Nga ibuongda ti bangabangak iti pader.
14.
Natimudko ti anasaas ti danum
Ken ti kirad ti plastik a timba
Ken ti dagsen ti baddek ti sapatos.
Bassit a labakarat’ naiyabbong iti rupak
Karaman ti ngiwatko; natibker dagiti ima
A nangiggem ti ulok ken nangapput ngiwatko
Ti aruyot ti danum kinalina ti abut ti agongko
Linayusna ti ngiwatko, karabukob ken bara.
Umad-adu ti suyat a buyog ti bukbok
Dagiti saludsod, pangta ken lais.
Isun daytan, ta agkamtudak kadagiti balikas. Nupay natadem ken pumipilaw iti mapaspasamak iti gimong dagiti simile ken metaphor nga innak ikurkur-it a daniw, maarusak no maipapan iti pathos line in poetry. It’s not my forte, kunam laengen. Ammoksa ti agpakatawa ngem diak ammo ti agpasangit. Kasayaatan a rason.
Dayta a daniwna (iti ngato) ket manipud iti “Fragments of a Nightmare” ken inyulog ti UP Peryante iti Tagalog a pinauloanda iti “Pirapirasong Bangungot.” Kadatayo, pauloantayo met iti “Dagiti Linabag ti Bangungot.”
Kadagiti daniwna, daytoy nga Ilokano (lalo iti nadakamat iti ngato) inladawanna ti rigat, tuok, ken di naintaoan a sagaba ti maysa a balud ti pulitika. Nga isu daytoy la unay ti kinabutengda. Kas ken ni Alfredo Salanga, daytoy a sinurat ket ayunanna ti literary value dagiti dandaniw daytoy nga Ilokano. Isu a nasurat daytoy a sinurat.
Ta ania ngamin aya iti makunkuna a literary value? No usigen a nalaing ti aniaman a sinurat, dagiti laeng sinurat iti usigen a saan ket karaman ti nagsurat. (Reader Response Theory, basaen ti kaipapanan iti napalabas nga isyu ti TNM.) Adda bukodna a biag, panawen ken agbibiag ken rikna dagiti daniw. Saan a ti kinaasino ti nagsurat iti importante no di ket ti sinurat. Ta daydiay sinurat ti agdadata a bunga ti literatura a saan ket a daydiay nagsurat. Aniaman iti kinaasinona, no indiayana ti bunga ti arte nga apitna, adda latta ti kaimudinganna dayta nga arte. Ti tao a nagbasan iti manghusgan no ania ti umno a kaipapananan, no pasalsali (nuisance) wenno nabalitokan nga apit dayta a bunga ti arte. Ngem kasano koma a mahusgaan ti maysa a sinurat no saan nga ipablaak ken di palubosan nga ipablaak. No koma, ta dayta a nagsurat ket saan a political detainee, mapalubosan a maipablaak. It’s unfair! Saan kadi? Ngamin, awanen dayta freedom of expression. Ti tungtongan ditoy ket saan a kinaasino ti mannaniw no di ket ti pannakaipagna iti wayawaya iti panangiyebkas iti asinoman a mayat a mangiyebkas iti rikna ken kapanunotanna. Ti kinaadda iti patas a panirigan iti amin iti salinong dagiti agigiggem iti timbangan. Nalaad a buya no dayta nalapsat a babai a nakaabungot a mangitagtag-ay iti timbangan ket butbot met gayam ti barabad dagiti matana. Ipaduyakyakna laeng dayta iti kinaadda dagiti nalimed a gagem ken kinaadda mananggundaway a bileg. Inladawantayo dayta a babai a nakabarabad tapno isimbolona iti panagpapatas. Nga isu koma iti rumbeng a mapasamak.
Daytoy nga Ilokano sarsaritaek ket naiyanak sadiay Cabugao, Ilocos Sur idi Pebrero 8, 1939. Pundador ti Communist Party of the Philippines, ni Jose Maria Sison. Mapapati nga isu met laeng, ni Armando Liwanag.
Kas kameng ti media ken kameng ti writers group iti nasuroken a dua a dekada, kumotannak met ti aligagaw iti pannakarumek dagiti nagango a bulong iti arubayan, nga adda pangta ti rippiis dagiti nabaddekan a ruting, ken mausig a nalaing ti karasakas iti kasipngetan lalo kadagiti taul iti kaltaang.
Under siege dagiti mannurat ita a panawen. Saanen a nawaya iti panagsurat kadagiti kayat a suraten. Pakailungonanen iti panangipalgak kadagiti mailemlemmeng a kinapudno. Iti tunggal impatli ken pinaginana a pluma, ad-adu pay iti sumukat kenkuana. Saan a malappedan ti tinta ti pluma, ta kas met laeng iti danum ti karayan, pennedemman daytoy, agsapul nga agsapul iti ruaranna, ngem ipasiguradok, saan a takrot dagiti mannurat para iti ili…#
Nakalipat Dagiti Mannaniw Ita A Panawen?
DAYTA TI makasulek iti mulagat uray singkit nga essay ni Alexander Martin Remollino, ti "Ang Misyon ng Makata sa Panahon ng Postmodernismo at Paglimot" a mabasa iti emanila.com. Maysa a salaysay a mangkonkondenar iti pannakalipat ni/dagiti mannaniw ti akemda a kas agay-aywan iti kultura. Maysa a makasulek a diskurso a mangdildillaw iti pannakaiyaw-awan dagiti mannaniw iti pudpudno nga akemna iti gimong. Sinurat a di a nagbeddal a nangiwaragawag iti panangbaybay-a ti agnannana a sakit ti gimong babaen iti allilaw ti gita ti postmodernismo. Maysa a dinakkel-a-danum a mangtaneb ti timbang ti asinoman man a managimutektek iti sidong ti kinapudno ken pudpudno a panggep ti daniw ken kinaasino ni mannaniw. Itoy a sinurat ni Remollino, maaninaw ti kinaadda ti rikki ti papel a pinataud ti panagayus ti saan a makontrol a tinta ti kinabuangger ti panunot nga agsapsapul iti sabali a kalasawan.
Itoy a panawen ti posmodernismo, kuna, ni Remollino, nga irurugi ti pannakalipat dagiti mannaniw iti anag iti kinaasinoda a kas mannaniw ket kastoy ti sainnek a magao itoy a salaysayna. Makapauyos ti sennaay iti panangibaga a naappanan ni mannaniw iti banniit iti kunaek met a “double blade” a pigura ti dangadang ti kinamalalaki :
"Waring nakakalimutan ng mga makata ng ating bayan ang kanilang tungkulin bilang mga alagad ng kultura – ang pagiging mga tagahubog at tanod ng kamalayan. Nasaan na ang dekada 1970, nang ang mga makata'y nag-ambag nang malaki sa pagtatanggal ng kultural na suporta ng madla sa isang pasistang rehimeng tinangkilik ng isang banyagang pamahalaan? Nasaan na ang mga dekada 1920 at 1930, nang ang mga kagaya nina Jose Corazon de Jesus at Amado V. Hernandez ay gumanap ng malaking papel sa pagpapalaganap ng anti-kolonyal na kaisipan? Gayong wala pang sansiglo mula nang mga dekadang nabanggit ay waring bahagi na ang mga ito ng Edad Antigua.
Balido ti rason ni Remollino. Namnamaenna ngamin a dagiti makabael a mangbagtin ti kinanasionalismo a dandaniw, dagiti daniw a para iti ili, dagiti daniw a “agay-aywan” iti gimong” ket sabali kanon iti tinurongda.
Madlaw unay ti misuot ni Remollino iti salaysayna, "Nasyunalismo at Panitikan " a saanna nga ayunan ti inwaragawag ni Virgilio Almario, National Artist for Literature 2003 ken dean ti College of Arts and Literature ti University of the Philippines, Diliman iti forum ti Center for Creative Writing and Studies ng University of Santo Tomas (UST-CCWS) nga inangay ti Union ng mga Manunulat sa Pilipinas maipapan iti panagdaniw koma ken panagsurat kadagiti “makaili” a sinurat.
Itoy a ngayemngem ni Remollino, linagipna, nga idi kapades ti siguada iti panagputar kadagiti “makaili” a sinurat, ni Almario ket adda iti sidong ti diktadura. Ken maysa kadagiti nagpirma a nangendorso iti kandidado ti diktador idi nagsangoda ken ni Cory Aquino. Binabalaw ni Remollino daytoy idi a panangiyendorso ni Almario ken Marcos, a kaduana da Teo Antonio, Lamberto Antonio, Ruth Elynia Mabanglo, S.V. Epistola, Manuel Baldemor, at Mike Bigornia. Kabayatan a siwawayada iti sidong ni Marcos, agrigrigat met dagiti mannaniw iti makunkuna a “makaili” gapu iti gita ti matial law a pilit a naisingklil kadagiti karabukobda, isuda, Jose Maria Sison, agkabsat Jose ken Emmanuel Lacaba, Lorena Barros, Alan Jazmines, Bonifacio Ilagan, Satur Ocampo, Bienvenido Lumbera, Luis Teodoro, Renato Constantino, Armando Malay, ken dadduma pay a nangitandudo ti makunkuna a “protest art,” dagiti daniw iti likod ti rehas, dagiti sainnek a naisurat kadagiti pader (graffiti) ken dadduma pay a posible a pagayusan ti panggep a panangibangon ti kinaasino nga intultuloy da Aurelio Tolentino, Amado Hernandez, Jose Corazon de Jesus ken dadduma pay manipud iti bumegbeggang a dangadang dagiti propagandista idi panawen ti Kastila, a kas kada Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez-Jaena, Mariano Ponce, Antonio Luna, Jose Ma. Panganiban, Isabelo de los Reyes, Pedro Paterno ken dadduma pay. Kadagitoy a dangadang ti panagsurat maipapan iti makaili, adda latta a bumalballaet ni Ilokano...
Ta ania kano aya dagiti daniw iti agdama? Kastoy man ti kuna ni Remollino babaen iti panangadawna iti balikas ni Ave Perez-Jacob:
Ito’y ang mga tulang kung manghihiram tayo ng parirala mula sa kuwentista't nobelistang si Ave Perez Jacob ay masasabi nating "nanggigitata sa romansa," ito’y ang mga tulang kinatatampukan ng nagngangalit na kalibugan, ito'y ang mga tula ng eksistensiyal na pag-aangas ng mga hangal. Iilan lamang sa mga makata ng ating bayan ang lumihis mula sa ganitong landasin sa nakalipas na walong taon. Ang lalong masakit pa, maging yaong mga dapat na asahang tumula tungkol sa mga kaapihan ng nakararami sa ating mga kababayan at iba pang usaping panlipuna’t pampulitika, karamiha’y hindi ganito ang pinagsususulat na tula. Karamihan sa kanila’y naaanod din sa pagsunod sa nausong mga katarantaduhan sa ating panulaan.Ganito ginagamit ng mga makata ng ating bansa ang lubhang mabisang sandatang nasa kanilang mga kamay.
Nadagsen ti panagdissona daytoy a danog ni Remollino. Ket saan a nailaksid kadagiti mannaniw nga Ilokano gapu iti panagbalbaliw met ti taray ti daniw. Timpuar met dagiti postmodernismo a dandaniw-Ilokano.
Ta ania ngamin aya ti makunkuna a postmodernismo a dandaniw? Dagiti daniw a mabalin a pudno, mabalin met a palso ti dandaniwenda, ta iti posmodernismo ket awan iti makunkuna a pudno ken palso, ta posible a pudno wenno posible a palso wenno isuda a dua. Saan laeng a kadagiti daniw ti pakakitaan no dipay ket mabasa kadagiti sarita-Ilokano.
Kuna pay ni Remollino, nga iti diskurso ti postmodernismo, dagiti mangliliput iti ili ket mabalin nga awagan iti bannuar, dagiti pasista ket mabalin met nga awagan iti buyot ti demokrasia.
Ket ti narigat ken ti agdadata a karirigatan, iti punto ti postmodernismo, ti gobierno nga awan ti maitedna a solbar ti agkirkiraos a buksit ket posible ken mabalin met nga awagan iti salbabida ti anges. Ket dagiti dadakkel ti imada ken natatadem ti gettengda iti kamalig ti ili ket diosen dagiti nakulkol a bituka babaen iti ipuruakda a binuot a tinapa. Dagiti mangtaptapaya ti demokrasia ket posible a masagutan iti padeppa.
Dayta namnama ken masakbayan iti nagan ti postmodernismo ket saan kano a nalawag no utoben a nalaing ti pakasaritaan daytoy. Ta ti sentral idea ket amin ket agbatay iti relatibo ken tentatibo. Ngarud no amin ket ibatay iti relatibo ken tentatibo, kaipapananna iti panangikugtar kadagiti historia, siensia ken pilosopia. Nakugtaran dagiti panangamiris ti gapu ken epekto historia ken siensia, ken inibbatan ti prinsipio a pampilosopia.
Iti nalawag a pangilawlawag, iti postmodernismo a daniw, kunaem lattan nga umno wenno di umno ti isawsawang wenno naisurat ta awanen iti sabali pay a pagpilian. Nalatak ti postmodernismo da Soren Kierkegaard ken Friedrich Nietzche.
Ni Kierkegaard ti nangirugi ti “Truth is Subjectivity” ken nangiyadal ti makunkuna a relatibidad. Ni Nietzche, kunana met nga awan ti fixed value. Isu nga idi kuna ni Nietzche, a “natayen ti Dios” posible nga agsasao iti pudno ket posible met nga agsasao iti palso wenno isuda a dua. Ti maysa pay a mangitagtaguyod ti postmodernismo ket ni Martin Heidegger – a maysa kadagiti lider ni Adolf Hitler. Iti Francia, nalatak unay itoy da Francois Lyotard, Jacques Derrida, Jean Baudrillard ken ti Kano a ni Richard Rorty.
Awan dumana ti postmodernismo iti New Criticism da TS Eliot ken Ezra Pound. Ni TS Eliot, a kaalliado ni Benito Mussolini ti Italia, ken ni Ezra Pound, kaalliado met ni ti sabali pay a diktador Gen. Felicisisimo Franco ti Espania.
Kasla kayat nga ibaga ni Remollino, iti dina panangayon ken ni Almario ket ti gapu ta kaaliado (met) ti diktador ti naud-udi, a kas iti pakasaritaan ti postmodernismo ken new criticism, a dagiti postmodernista ket kaalliado dagiti diktador. Kasla kayatna a paruaren a timmaud dagitoy a kapanunotan gapu iti gandat a panangawid iti sabali a dana dagiti mannurat a komontra iti panagpayakpak ti maysa a panggep.
Kasla kayatna a paruaren, a ti postmodernismo ket panangited iti sabali nga atension tapno agtultuloy ti “double blade” nga interest ti estado. Double blade ta ti USA ti kangrunaan a mangsalsalaknib ti demokrasia ngem iti lubong, nagkaadu met dagiti “annakna” a diktadoria a nasion no di man manipud iti linteg militar a nasion. Karaman ditoyen ti Pinas dagiti “annakna.” Isu a saan a maawatan no maminsan ti gita nga ipugtit ti rapangan a dila. Ti rapangan a dila a mangkunkunnot ti sirib dagiti naappanan iti banniit ti tuglep ken pannakailibay.
Ket ti Pinas? Kastoy ti insurat ni Benny Carrantes iti Column: The Opposite Connection, Baguio Midland Courier, p 4, Vol. LXI, August 24, 2008, Baguio Printing Corp.:
CIA…wanted Quirino out of his office for his refusal to tow American line, and his presidential opponent, Ramon Magsaysay, was much easier guy to talk to.To this day, Magsaysay remains the most beloved president, but Quirino will always be remembered as the president when the P120 a month minimum wage could support family, with enough left to send the children through the grades and even high school.
Daytoy a kuna ni Carrantes, ket nalawag unay a panangilawlawag ti punto ni Remollino, a dagiti kontrabida iti nagbalin a bida, ket dagiti bida iti nagbalin a kontrabida. Wenno posible nga isuda a dua, ta dayta ket relatibidad. Ti nangbekkel idi ti demokrasia iti panawen ti diktadoria, isu itan ti kapigsaan ti timek.
Ngem kadagiti agsursurat iti “makaili’ a sinurat, ammona a dasigen ken ibutaktak ti saan nga ammo ti kaadduan nga umili. Daytoy ti punto a kayat a paruaren ni Remollino kadagiti mannurat/mannaniw. Ti panagbalinda koma dagiti mannaniw a taga-aywan ti gimong iti panawenna. Kas mannurat, rumbeng laeng iti pannakibiang ni mannurat/mannaniw iti mapaspasamak iti lubongna. Ti daniw a kas arte ket saan laeng a para iti arte. Kankanayon daytoy a makibiang iti isyu ti gimong. Ta ti daniw ti maysa a gimong ket dagiti mismo nga isyu ti gimong.
ITI SABALI pay a salaysay ni Remollino, ti “Ideology and Art”, saan laengen a ni Almario ti linagidawna, no di ket karamanen da Dr. Benilda Santos ti Ateneo de Manila University ken ni Dr. Ophelia Dimalanta ti Sto. Tomas University.
“The writer should never “intrude” in the realm of politics,” kastoy kano ti yad-adal ni Dimalanta kadagiti adalanna iti literatura.
“Ideology never produced art,” kuna kano ni Santos, a kas inagsawna nga imbaga niu Mark Angeles iti blog Kilometer 64, “It produces more ideology.”
“Politics is a burden on poetry,” kuna kano met ni Almario 1999.
Ngem inrason ni Remollino, ti “The White Man’s Burden” ni Rudyard Kipling. Maysa kano a napolitikaan a daniw. Maipapan daytoy iti nainkalintegan panangsakop dagiti Kano ti Pinas idi 1890. Nainkalintegan kadi daytoy?
Kuna pay ni Remollino, apay a dida naguni (Almario, Santos ken Dimalanta) idi dinaniwan ni Cesar Mella, Jr. ni Imelda Marcos? Ken apay a dida naguni iti epiko a daniw ni Dr. Guillermo de Vega a “Ferdinand Marcos: An Epic” ket napolitikaan met daytoy?
Napolitikaan dagiti dandaniw dagiti propagandista. Napolitikaan dagiti daniw ni Federico Garcia Lorca a limmaban iti diktadoria ni Gen. Franco. Sadiay Espania, kaykayatda ti daniw ni Lorca ngem ni ezra Pound. Adu dagiti napolitikaan a dandaniw a nangited iti wayawaya iti maysa a lugar wenno nasion.
KONKLUSION KEN ANALISIS:
Adda latta dagiti panagsusubang ti kapanunotan. Uray idi un-unana ket addan daytoy. Kas kada Bernard Shaw ken William Shakespeare, dagiti mangiyik-ikkis ti art for art sake ken dagiti “makiramraman” iti dangadang ti gimong.
Awan met ket ti ay-ayunanmi. Mannaniwkami a “makiramraman” iti dangadang ken mannaniwkami met ti postmodernismo ken new criticism. Natural laeng dagitoy a panagppengnget ti pammati, kapanunotan ken prinsipio, ta ti tao ket tao. Natural daytoy kenkuana. Ngem, saan koma a liplipatan ti ili, lalo kadagitoy a panawen nga immadun ti karton a pagkutkukotan kadagiti bangketa a pagkutkutan ti kigaw a bullalayaw, a kas iti saan met a pananglipat ti arte a kas arte.
Dagiti panagpepengnget ti panggep ket kaipapananna a saan a masaksakit dagiti nadur-as a panunot no di ket iparangna iti sibibiag ken kumugkugtar, agbuangger a kas pasurot ti nawaya a gimong.
Ngem kangrunaan nga ingpenmi iti saan koma a panagpepengnget kadagiti kapanunotan ta uray no saan nga agpada dagitoy a dua (“art for art sake” ken napolitikaan a sinurat) agpada dagitoy a pagayusan ti sirib ni mannaniw.
Makunami, a bay-an koma ti agsumbangir a grupo ti mannaniw a mangpili iti dana a taluntonenna. Ta ti mannaniw a magmagna a bekkel ti dakkel a wanwan ket saan a makapudno iti sinuratna ket ti daniwna. Bay-an ni mannaniw nga agdakiwas iti bukodna a dana.
Bay-an koma dagiti agdandaniw iti “art for art sake” ket agdaniwda a kasta idinto ta dagiti “agdandaniw iti napolitikaan” ket bay-an koma met ida nga agdaniw iti nginabras iti panangisalakan ti agtungtunglab nga ili.
Lissian koma ti panagpepengnget. Saan a makatulong daytoy a dur-asan ti Literatura Filipiniana. Professional ken manakman amin a nalaing a mannaniw ngem ti panagpepengnget iti kapanunotan ket dagiti sumarsaruno a mannaniw ti maapektaran iti panagsisina a makitkitada kadagiti idoloda. #
[Naipablaak daytoy nga artikulo iti pammalubos ti Autor]
