Ti Krisis ken ti Dua nga Arte ni Mannurat a Filipino
(Lagip iti 1996 UP National Writers Workshop)


-Umuna a Paset-

1996 IDI rinugian ti Creative Writing Center ti University of the Philippines nga iraman dagiti rehional a literatura iti isaysayangkatna a tinawen a National Writers Workshop. Manipud naluktan ti workshop idi 1965, Ingles ken Filipino (Tagalog) dagiti nakaisigudan a kategoria. Kaunaan a nainayon ti literatura nga Iluko iti workshop a naangay idi Abril 8-21, 1996 idiay UP College Baguio, Baguio City a nakipartisiparan ti tallo nga Ilokano a mannurat (lima ti naala a Fellows ngem saan a natuloy/nagtuloy ti dua). Kadagiti simmaruno a tawen, nairaman ti Sebuano ken Hiligaynon kadagiti workshops a naangay idiay Visayas ken Mindanao.

Iti pannakairaman ti literatura Iluko iti UP National Writers Workshop, addan 11 nga Ilokano a mannurat nga alumni daytoy. Isu dagiti sumaganad: Iti 1996, Daniel L. Nisperos, Aida C. Tiama ken Roy V. Aragon; iti 1997, Arnold P. Jose, Aileen Rambaud, Pete Duldulao ken John B. Buhay; ken iti 1998, Leticia Fariñas, Mary Jane G. Daligcon-Aragon, Joel B. Manuel ken Giovanni R. Palomares.

Ti UP National Writers Workshop ti maysa kadagiti kalatakan a writers workshop iti pagilian a pakairamanan ti Silliman Writers Workshop idiay Dumaguete City ken ti nabiit pay a nayusuat nga Iligan National Writers Workshop ti Mindanao State University-Iligan Institute of Technology iti Iligan City. Kaaduan, no di man amin, kadagiti nalatak ken importante a mannurat iti pagilian ti nakipartisipar iti maysa wenno iti amin kadagitoy a workshop.

Immabot iti 230 ti aplikante iti workshop iti 1996, 50 kadagitoy ti aplikante iti kategoria Iluko. 30 laeng a mannurat ti naawat kas Writing Fellows base iti merito dagiti insumiteda a daniw, sarita ken drama. Nupay kasta, 27 laeng a mannurat ti nakadar-ay/nakakompleto iti dua a lawas a workshop.

Kunkunada nga adu ti arigna "agpakamatay" makasali laeng kadagiti nailian a creative writing workshop a kas iti isaysayangkat ti UP ken Silliman University. No apay, nalabit gapu kadagiti "pribilehio" a magun-od ti maysa a Writing Fellow kabayatan ti workshop kas koma iti pannakasangaili ken "pannakataraken" a nalaing babaen ti libre a transportasion, makan ken pagdagusan, alawans a kuarta, pannakadanon kadagiti sikat a lugar, pannakasarak iti papagayam ken dadduma pay. Ngem kangrunaanna siguro ket ti tiansa a maam-ammo ken makalangen dagiti agkakalatak ken agkakasiglat a mannurat iti pagilian a mabasbasa kadagiti libro, magasin ken pagiwarnak ken agub-ubon kadagiti pammadayaw kadagiti nailian a salip ti panagsuratan. Malaksid pay iti pannakaisinged kadagiti pada nga agdadamo/agtutubo/agkabannuag a mannurat manipud iti nadumaduma nga unibersidad ken lugar iti Filipinas. Kasta metten ti pribilehio a makainnadal dagitoy nga agdadamo ken beterano a mannurat kadagiti agduduma a teoria ken praktis iti literatura.

Dagiti Fellow iti 1996, isu dagiti sumaganad:

Daniw iti Ingles: Ronald Baytan (Kalookan City), Jose P. Beduya (Pasig City), Conchitina R. Cruz (Taytay, Rizal), Isidoro M. Cruz (Iloilo City), Ralph S. Galan (Iligan City), ken Erlinda Enriquez Panlilio (Quezon City). Daniw iti Filipino: Khan de la Cruz (Quezon City), Rizaldy M. Dandan (Quezon City), Richard R. Gappi (Angono, Rizal), Gil O. Mendoza (Perez, Quezon), ken Jose Dennis Teodocio (Manila). Daniw iti Iluko: Daniel L. Nisperos (San Nicolas, Ilocos Norte) ken Aida C. Tiama (Asingan, Pangasinan).

Sarita iti Ingles: Shelfa B. Alojamiento (Pigkayawan, North Cotabato), Earl Stanley B. Fronda (Quezon City), Jude E. Ganzon (Cebu City), Katharina R. Mendoza (Las Piñas), ken Lorenzo D. Paran III (Makati City). Sarita iti Filipino: Erick F. Abad (Parañaque), Rosa May Bayuga (Makati City), Ednaida Marie Gonzales (Antipolo, Rizal), ken Alvin Yapan (Pili, Camarines Sur). Sarita iti Iluko: Roy V. Aragon (Dupax del Norte, Nueva Vizcaya).

Drama iti Filipino: Joan S. Bondoc (Quezon City), Delfin A. Ilao (Muñoz, Nueva Ecija), Edward Perez (Los Baños, Laguna), ken Jose Victor Z. Torres (Quezon City).

Nagpaay a panelist/lecturer dagiti sumaganad: Gemino H. Abad, Virgilio S. Almario, Prof. Martin H. Anderson, Amelia Lapeña-Bonifacio, Butch Dalisay, Reynaldo A. Duque, NVM Gonzales, Cristina Pantoja-Hidalgo, Anton Juan Jr., Domingo G. Landicho, Bienvenido L. Lumbera, Jun Cruz Reyes, Lilia Quindoza-Santiago, Delfin L. Tolentino, ken Ricky M. de Ungria.

KASAKBAYAN ti "pannakarangrangkay" dagiti naisumite a manuskrito a maworksiap, imbinsa dagiti panelist dagiti kriteriada iti panangusig ken panangarisit kadagiti sinurat dagiti fellow. Impeksada dagiti ekspektasion ken bukodda a panirigan iti pangsuratan. Kaaduan kadakuada ti nangigunamgunam a tapno agbalin met laeng kas mannurat ti maysa a mannurat wenno tapno maikari nga agmannurat, nasken nga ammona, kabisadona ti ar-aramidenna iti aniaman a genre a pagpasnekanna-no daniw man daytoy, sarita, nobela, drama, screenplay ken dadduma pay. Saan la a nasken nga ammona dagiti wagas ken pamuspusan iti panagsurat wenno literary devices, masapul pay a kanayon a silalagip, siriridam, sisasagana iti no apay nga agsursurat ken agsurat isuna. Iti sabali a pannao, nasken iti maysa a pudno ken napudno a mannurat ti kaadda ti kausa wenno gapu no apay nga agsurat: maysa nga inspirasion wenno paratignay a mangted iti amin a kired, regget ken ibturna nga agsurat ken agtultuloy nga agsurat tapno maipalgak, maibutaktak, maiwaragawagna ti kayat ken dina kayat a paneknekan ken takderan kadagiti agbasbasa kenkuana.

Nagkaykaysaan met nga impaganetget dagiti panelist ti nasken a panangmaster ti maysa a mannurat iti lengguahena ken ti panagsanayna a mangkontrol ken mangtaginayon iti lohika ken kinapudno iti suratenna tapno nalawag, naannayas, nakappapati, naurnos ti komposisionna iti sinuratna.

Iti biang ni Butch Dalisay, premiado a fiksionista ken dramaturgo ken TOYM Awardee iti Creative Writing, sapulenna iti basaenna a sinurat no adda met la "kunkuna" daytoy wenno no addaan met la iti "tama" wenno kidag. No nakallalagip kadi daytoy ken no makaibati iti agnayon nga impresion ken pagulidanan ket gubuayenna ti interes tapno uliten manen ken manen daytoy a basaen. Ken kasta met no daytoy a sinurat ket naslag kadagiti eksperiensa iti kultura ken gimong a Filipino.

Ti panagsurat ket komunikasion, kinuna met ni Cristina Pantoja-Hidalgo, premiado a mannurat ken propesora iti literatura, ket maysa kadagiti pagrukodanna iti naballigi a sinurat ti kinaepektibo daytoy a mangidanon, mangipaneknek ken mangipaawat iti mensahe wenno impormasion a kayat nga ipaduyakyak wenno iparangarang daytoy. Innayonna a numan pay naipasimudaag ken naiparang ti mannurat ti gapu wenno intensionna iti obrana no naglibtaw wenno nagkamtud met a nangyam-ammo, nangipamutektek wenno nangilawlawag itoy, saan a nagballigi ti sinuratna.

Inyunay-unay met ni Dr. Bienvenido Lumbera, kritiko ken Ramon Magsaysay Awardee iti literatura, ti masapul a kaadda ti maiburay, maipasagepsep a sirmata wenno mensahe iti maysa a sinurat, kangrunaan ditoy dagiti idea ken kinapudno a nagramut iti padas ti sangkailian. Impalagipna pay a ti pangsurat ket pannakiraman met a dumngeg ken makipagsolbar kadagiti parikut a pakariribukan ti kagimongan. Kinunana a ti mannurat ket saan laeng koma nga agpatingga nga utek a mabaybayadan ngem kangrunaanna ketdi koma, maysa a konsensia a naridam, sisasagana a sumungbat kadagiti isyu a dumawdawat iti pangsukisok ken pannakikadua.

Iti biang met ni Lilia Q. Santiago, premiado a mannaniw, kritiko ken propesora iti literatura, kinunana a no basaenna ti maysa a sinurat, kitaenna no dayta a panagbasana ket maysa nga eksperiensa. Kayatna a sawen, no kas agbasbasa ket mabigbig wenno mabirokanna ti bagina, ti bukodna a padas wenno padas ti sabali wenno kolektibo a padas ti sabsabali, iti dayta a sinurat. Impasimudaag ni Santiago a nasken a sensitibo ti maysa a mannurat kadagiti agduduma nga isyu, prinsipio, ideolohia, pammati a kupkupikopan ken iruprupir ti nadumaduma a sektor wenno benneg wenno kasasaad iti gimong ket ammona a raemen ken takderan dagitoy iti patas a panangaramat wenno panangibudina iti suratenna.

Palagip met, ken ballaag payen, ti impaay ni Jun Cruz Reyes, premiado a nobelista, iti panangibatadna nga iti gimong a Filipino, dagiti mannurat ket patinayon a mabaybay-an ken saan a maawatan. Impalgakna ti kaadda ti patinayon a krisis ti mannurat a Filipino. "Mabalin a kunaen a ti pangsurat iti Filipinas ket maysa a naindaklan a kinaduldog," imbatadna. Innayonna a ti maysa a mannurat a serioso nga agsurat ket maibilang a dakkel nga angaw iti kagimongan a masadsaduten nga agbasa. Kas man maysa nga anomalia ti agbalin a manakem iti panawen a saan san nga uso ti nakem, kuna pay ni Reyes, manmano metten, no di man awan payen, ti agbasa kadagiti serioso a sinurat. Ket kadagitoy a parikut ti mannurat a Filipino, impaganetget ni Reyes a sakbay a serken ti maysa a mangrugrugi wenno uray nakarugin a mannurat ti serioso a panagsurat, nasken a penkenna iti bagina, saludsoden ken masapul a sungbatanna a sipupudno no ania kadi ti biagenna: ti bagina wenno ti plumana?

-Maikadua a Paset-
KADAGITI NAISAGANA a manuskrito a natratar iti workshop, saglilima a daniw ti apag dagiti fellow iti daniw, saggaysa met a sarita ken drama kadagiti fellow iti sarita ken drama. Iti dua a lawas a workshop, 64 a daniw (9 Iluko, 25 Filipino, 30 Ingles), 10 a sarita (1 Iluko, 4 Filipino, 5 Ingles) ken 4 a drama (Filipino amin) ti napagiinnadalan. Iti biang dagiti Iluko a manuskrito, nupay naibasa dagiti orihinal nga Iluko, ti patarus dagitoy iti Filipino ti naaramat iti workshop.

Kaaduan kadagiti manuskrito, nangruna dagiti Ingles, ket maipapan iti ayat, angst wenno saksakit-nakem/ir-iruken-puso, problema iti familia ken relasion. Sumagmamano met ti nagbatay iti social realism ket imparangarang, nagkomentario dagitoy kadagiti problema iti kagimongan a Filipino, kadagiti di maikanatad a maar-aramid iti gobierno, alienasion/panangirurumen kadagiti babassit ken nakapsut nga umili/indibidual. Adda met dagiti sinurat a nangibagi iti masasao a gay literature (maipapan iti kinabakla wenno homoseksualidad) ken feminist literature (maipapan iti karbengan/wayawaya ti babai/kinababai).

Saan a nailanad iti manuskrito ti nagan ti autor. Naikkan dagiti manuskrito iti I.D. numbers ket saan nga ammo no siasino ti akinkukua kadagitoy. Sa la maammuanen no malpas a madiskas ti manuskrito. Maawagan no kua ti autor tapno mangted iti reaksion.

Maibasa nga umuna ti manuskrito ket kalpasanna, agdalan iti sistematiko ken ekstensibo a "panangrangrangkay" dagiti panelist ken fellows iti agduduma a panirigan, paniripan, pamulinglingan. Agduduma met no kua dagiti interpretasion ken konklusion a rummuar ket masansan nga adda rumsua a debate iti baeten dagiti panelist bersus panelist, fellow bersus fellow wenno panelist bersus fellow. Nupay kasta, kadawyan a mahusgaran ti maysa a sinurat segun iti kinaepektibo/panagballigi daytoy kas naliteraturaan nga obra ken kas arte depende iti tema a pinili ti autor ken/wenno gapu/kagagapu ken objective a sinuratna daytoy. Kangrunaan met a masitar ti lohika, lengguahe, diksion, balabala, karakterisasion ti sinurat ken ti novelty/kinaorihnal daytoy. Dakkel a pakadillawan dagiti gapuanan a narabaw ken nakapsut ti pannakasangal/pannakabalabalana, kasta met dagiti sarita a parparawpaw, predictable, didaktiko, stereotype, addaan kadagiti makunkuna a cardboard characters wenno nakakahon nga istruktura.

Kadagiti daniw, gagangay a maanalisar dagitoy base iti kinapudno ken/wenno integridad nga anag ken kupikopna, ti kabileg ken kasamayna, ti lohika dagiti imahen ken metapor. Maysa a kangrunaan a pakababalawan ti maysa a daniw ti kalidem/kakusnaw/kaakikid ti sirmata/parmata ti mannaniw iti direksion wenno epekto a kayatna a pakabuklan wenno panggep ti daniwna. Mortal met a pagbasolan ti panagaramat kadagiti cliché ken trite a balikas wenno phrases iti daniw. Dagitoy dagitay "naasukaran" ken "nasabsabongan" a balikas wenno phrases a gapu iti kanayon a pannakaaramatda ket nadudog ken nagagaran dagitoy ket awananen iti kidag wenno kugtar, puersa ken kinalibnos ken kinasadia uray pay no nabileg wenno nabagas ti kaipapanan dagitoy.

Saan met a bin-ig a dagiti nagbiddutan wenno nagkurangan ti madillaw kadagiti manuskrito. Kangrunaan met a maitudo dagiti pagpintasan ken nagballigian dagitoy. Maadal dagitoy tapno maammuan ken mapaneknekan ti kinasamay ti maysa a masao a napintas ken nagballigi nga obra.

Kaaduan a fellow, nangruna dagiti mannaniw, ti nangilawlawag kadagiti daniwda a narigat a maawatan wenno nanggubuay iti agduduma a pamanunotan ken singasing kalpasan a "pagrarangasan" dagiti panelist ken fellow a kritikaren. Addada met dagiti agkedked a mangibuksil kadagiti daniwda ken simple a mangbalewala kadagiti kritisismo. Iti pammaliiwko, nakaay-ayat daytoy a pasamak maipapan iti daniw. Iti bukodko a panirigan, umno laeng a pagtalinaeden ti maysa a mannaniw ti burburtia wenno misterio ti ken iti daniwna tapno agtalinaed ken agnayon daytoy kas daniw a nagaladan iti burburtia ken misterio. Iti biangko kas agsursurat met iti daniw, no ti ranta a daniw ket narikut, igagara ngarud ti mannaniw a putaren ti daniwna a narigat a maawatan tapno makaarit, makatignay, makapataud kadagiti interpretasion a kapadpad man wenno kasungani ti bukod nga intension ti mannaniw. No mapasamak a kasta, di mainsasaan nga agballigi ti daniw ket maaddaan daytoy iti bukod nga indibidualidad ken biag tapno agtalinaed ken agnayon. Daytoy a penomenon ti daniw ket nalawag a napasingkedan kabayatan ti workshop. Malaksid iti bukod a palawag ti mannaniw iti daniwna, timmaud ti sabsabali pay a bersion ken/wenno naiduma pay ketdi nga idea ti baro a daniw manipud kadagiti reading ken interpretasion a naiparang.(maituloyto)



Ti Suratem

SAKBAY NGATA a pakakumikomam, no agreggetka nga agbalin a mannurat, no kasano, aya, ti agsurat, pakasikoram pay no ania, aya, ti suratem wenno ti masuratmo a banag wenno idea wenno tema--iti man daniw, sarita, salaysay, nobela, drama. Wen, awan patinggana dagiti idea iti uneg ken ruar ti isip a mabalin a suraten--umatibelbelda nga agkuyamkuyam iti darikmat a baonem dagiti binilion a selula ti utekmo a mangtiliw iti maysa kadakuada a puon talimudok ti pangbuklam iti bukel ti suratem. Ngem agsipud ta umariwekwekda, marigatanka a mangpili no ania ti nasken ken ti rumbeng ken ti masapul a pagbulanosam `ta isip-pusom kas mannurat.

No koma iti sarita, aniada kadi dagiti sarita a suratem koma a makaipaneknek iti kinamannuratmo--a saanka a sinsinan wenno pulpol wenno lulot nga aginsusurat wenno mannurot laeng? Ania kadi a sarita ti masuratmo a makaidur-as kenka--makaipallangatok kenka iti nibinibi ti dayaw-pammigbig wenno uray kinasaliwanwan iti material a panagbiag?

Ta ngamin no serkem met laeng ti lubong ti kinamannurat, a kunada a lifetime romance, ket natinongmo a ditoykan nga agpasag ken agtalek iti aminmo, ngarud, masapul a maiprogramamon dagiti alagaden ken annurotem--dagiti responsibilidad ken obligasion ken disiplinam--ken uray dagiti banag a suratem. Ta kadagitinto suratem a makaipasdekka iti pakabigbigam-pakaam-ammuam. Wen, ta dagiti sinuratmonto ti repleksionmo kadagiti agbasa kadagiti gapuanam. Dagiti obramto ti senial ken tanda ken pakailasinan kenka. Ta no makapudno ken agballigi ken agnayonkanto a mannurat, makaputarkanto met kadagiti sarita a pagtamdan, ulidan ken padronan dagiti sumarsaruno iti masakbayan ti literatura ken kultura ken pulim.

Adda sumagmamano a balakad ni Apo Juan SP. Hidalgo, Jr., ti mabigbig a henio iti Literatura nga Iloko iti agdama ken manarawidwid nga editor ti Bannawag, maipapan iti suraten a sarita, dagiti sarita a:

    * Mangpabileg iti nakem ken mangpatured iti puso.
    * Mamagpakullayaw iti rikna ken mangal-alia iti rabii.
    * Mamagsangit ken mamagpakatawa.
    * Mangital-o iti panunot, mangyasideg iti rikna iti Mannakabalin.
    * Mangipakita kadagiti banag nga adda pay laeng iti masakbayan.
    * Mangipalagip kadagiti padas dagiti Filipino manipud idi ugma agingga iti agdama a nalipatanen ngem nasken a lagipen.
    * Mangted iti namnama iti laksid ti kinadakes dagiti tao ken ti nakaparsuaan.

Kinuna pay ni Apo Hidalgo: "No basaem ti maysa a sarita, sintirem no umuneg met laeng ti panangimutektekmo iti biag, no bumileg met laeng ti pakinakemmo wenno tumangken met laeng dayta pusom, wenno ngumayed met laeng ti panagpampanunotmo..."

Sana impalagip: Kaaduanna a saan a dumur-as dagiti mannurat a nairuam nga agsurat iti nakarabrabaw, nakalaglag-an ken nakalablab-ay a sarita."

No nakarabrabaw, nakalaglag-an ken nakalablab-ay ti sarita, aniada ngarud met dagiti nakaun-uneg, nakadagdagsen ken nakanannanam a sarita?

Dimi ngata a dagus mairasonan ta di bumurong nga awanankam pay iti awtoridad a mangibaga ta saankam pay siguro a nakaputar iti kasta a sarita. Ngem adun ti nabasami a kasta a sarita. Siempre, dagiti gapuanan a mismo ni Apo Hidalgo, nangruna dagiti sarita iti librona a Bituen ti Rosales ken dagiti nobelana a naiserye iti Bannawag. Kasta met dagiti sinurat dagiti malalaki a mannurat nga Ilokano a kas kada Samuel Corpuz, Atty. Arsenio Ramel Jr., daydi Atty. Benjamin Pascual, daydi Dr. Marcelino Foronda, Reynaldo Duque, Dionisio Bulong, Pelagio Alcantara, Jose Bragado, Fredelito Lazo, E. Sanchez Encarnacion, kasta met dagiti mannurat nga Ilokano nga agsursurat iti Ingles a kas kada F. Sionil Jose, Gregorio Brillantes kdpy. Wenno dagiti obra dagiti Tagalog a mannurat a kas kada Nick Joaquin, NVM Gonzales, Amado Hernandez, Edgardo Reyes, Rogelio Sicat, Domingo Landicho, Wilfredo Virtusio, Jose Lacaba, Jun Cruz Reyes, Tony Perez ken adu pay.

Wenno dagiti gapuanan da Edgar Allan Poe, Guy de Maupassant, Anton Chekhov, Jack London, O. Henry, James Joyce, Leo Tolstoy Charles Dickens, Ernest Hemingway, John Steinbeck, William Faulkner kdpy.

Wen, iganetgetmi ti panagbasam tapno ammom no ania met ti suratem ken tapno agbalinka a nalaing a mannurat. Paset ti kinamannurat ti kinamanagbasa. Agarup amin a mannurat ket managbasa. Iti biangmi, ti hiligmi nga agbasa ti kangrunaan a nanggutugot kadaydiay kinammannurat nga adda kadakami--a nasken nga agsuratkami met tapno adda met maipabasami a saan a dakami lattan ti para-basbasa. Wen, a, adut' librona ti maysa a mannurat ta isu dagita ti maysa a makuna a kangrunaan nga igamna nga agsurat. Isu nga uray no mangurkuranges, ikarigatanna ti agurnong iti librona, mangbukel iti bukodna a biblioteka--dinanto maliklikan dayta kas obsesion. Basanto latta a basa, awan pannakaumana, agingga nga adda maimalmaldit a libro iti lubong.

Ket kinuna pay ni Apo Hidalgo, iti maysa a surat-balakadna kadakami: "Ikkam iti panawen ti panagbasam iti 1) arte ti panagputar, 2) panagbasa ken panangadal, kas mannurat, kadagiti obra maestra iti lubong, ken 3) panagbasa iti analysis wenno literary criticisms dagiti obra maestra."

"Basa, surat; surat, basa" kunada ngarud, tapno bumilegka, sumimgatka, pumintekka, dimur-aska a mannurat.#



TI WAYAWAYA KEN KINAWAYA TI DANIW KEN TI MANNANIW

ipadigok man ti maysa a piesa a daniw kadagiti basbasaek ita a dandaniw ken panagdaniw.

kitaek man, riknaek man, ammuek man no ania ti makuna wenno reaksionyo iti daytoy a daniw:

Courtship  
by Mark Strand


There is a girl you like so you tell her

your penis is big, but that you cannot get yourself

to use it.  Its demands are ridiculous, you say,

even self-defeating, but to be honored, somehow,

briefly, inconspicuously in the dark.


When she closes her eyes in horror,

you take it all back.  You tell her you’re almost

a girl yourself and can understand why she is shocked.

When she is about to walk away, you tell her

you have no penis, that you don’t


know what got into you.  You get on your knees.

She suddenly bends down to kiss your shoulder and you know

you’re on the right track.  You tell her you want

to bear children and that is why you seem confused.

You wrinkle your brow and curse the day you were born.


She tries to calm you, but you lose control.

You reach for her panties and beg forgiveness as you do.

She squirms and you howl like a wolf.  Your craving

seems monumental.  You know you will have her.

Taken by storm, she is the girl you will marry.


ngem sakbay a kunaen ti agkuna a "yosot, an’a met ‘atoy a daniw ta agarem ket ibagana a dakkel ti butona?" iyam-ammok a ni mark strand ket maysa a premiado nga americano a mannaniw, sigud pay ketdi a poet laureate ti estados unidos ken nagab-abak iti adu a pammadayaw iti panagdaniwan a pakairamanan ti pulitzer prize. iskolar, critico pay ’suna ken profesor.

impabasak dayta a daniw ni strand ta kayatko nga ipaduyakyak ti kinawaya ti maysa a daniw ken ti maysa a mannaniw nga agputar iti kayatna a panangputar ken putaren. naman ket ibagana a casual a casual iti ar-armenna a balasang a dakkel ti panagbutbutona. daniw ket ngarud. no daniw saan a rebbengna a namikki. no daniw saan a rebbengna a limlimitaran. no daniw saan a rebbengna a mabuteng. sawenna ti kayatna a sawen. ipakitana ti kayatna nga ipakita. uray asino ti agdepdeppa. sibubuto, siuuki, labus, whatever.

kitaenyo ti persona iti daniw ni strand, nakawaywaya, franka a nangibatad iti ar-armenna a balasang, a dakkel ti butona. idi kuan, imbagana nga awan ti butona. stylena daydiay nga agarem. kitaenyo ket naalana ti ar-armenna. kastoy ti epektibo a panagarem. ‘tay saan a manglokloko laeng wenno manggungundaway nga agarem. ibagana ti pudno ken kinapudno. kitaenyo ket naasawana ti ar-armenna. kastoy met ti panagdaniw ken panangidaniw. ibagam, iparang, ipariknam ti pudno ken kinapudno. kitaem no di kaykayatan ken/wenno pakaburiboranda ti texto ti versom.

ne, makaadalak sa ketdi a talaga iti panagbasbasak, ania?

sapay ta makasuratak pay uray la maysa manen a daniw. ngem diyonto dildillawen no nagbuto wenno naguki.

innak man pay ngarud umisbo. pambarak payen tumakki.#

(Naadaw a paset ti salaysay ti autor iti blogna a mannurat.com. Nai-link iti Basi & Burnay a kasta ti  Paulona - Editor)


Ti Kinamannurat: Iti Bukod A Padas Ken Panirigan

ANIA DAGITI sekretom ta kas man agubbog dagiti nababaked nga idea kadagiti putarmo a daniw, sarita ken salaysay? Ania, aya, a disso ti kasayaatan a pagputaran iti daniw, sarita, salaysay, nobela? Aniada dagiti paliiwmo a padas dagiti agdadamo a nangtungday iti panagballigida? Ania ti kapintasan nga inspirasion iti panagsurat?

Sumagmamano kadagiti no kua ket adu a saludsod ken masaludsod mainaig iti panagsursuratko ken iti padasko iti panagsurat. A dursokek ita a sungbatan iti dagup ti adda ngem limitado laeng nga ammok basar iti padas-paliiw-duktalkon iti unos-bayat ti panagsursuratko (ken kaaddak a pasalsali iti lubong ti kinamannurat) iti nainpagiwarnakan man wenno nainpiksionan wenno nainliteraturaan a kagumaan. (Masaok daytoy di la ket ta adda ketdi met rumsua a panunot a mangdillaw kadagiti maibagak ditoy mainaig iti autoridad wenno integridadna no bagtinen iti pagrukodan ti establisado wenno autoritatibo a siensia ti panagsurat ken kinammannurat. Ipasigudko laeng a dagiti madakamatko ditoy ket bukodko a panirigan batay iti eksperiensak; wenno bukodko nga aplikasion kadagiti patiek ken diak patpatien a teoria iti literatura.)

SEKRETO? Nalabit ti dakdakamatenda ket no ania ti nalimed a pormula wenno birtud nga ik-ikutak kas agsursurat ken kas mannurat. Awan met ti kastak iti panagkunak. No adda man ngata, nalabit sekreto a talaga ta uray siak ket diak ammo. Ngem patiek a ti maysa a masirib ken nalaing ken nasiglat a mannurat, awan palimedna a sirib wenno laing wenno siglat. Ta no kua ket maammuan ken makita ken mapaneknekan ti talento-gupitna wenno ti kunkunada a "maikatlo a matana kas mannurat" babaen dagiti sinuratna a mabasa ti kaaduan. Kasta man met laengen no aniada kadi dagiti pakaisaluminaan ken pakaigidiatan ken pakaindaklananna kas indibidual wenno partikular a mannurat. Matakuatan, maduktalan, maadal, maamiris, makritikar, kas pagarigan, dagiti estilona, wagasna, pamuspusanna, estratehiana--no dagitoy ti makuna a sekretona--babaen met laeng kadagiti putarna. No kasta, awan ngarud mailimed wenno mailibak ti maysa a mannurat iti "panagubbogan kadagiti nababaked nga ideana."

DISSO A kasayataan a pagsuratan? Iti biangko, uray sadino ket mabalin. Depende iti daydiay no kua ket umay lattan a segga-regget-gagar a panagpagusmo nga agsurat--daytay ngay no adda sumken wenno malagipmo a bukel-bugas-idea ket ikur-itmo nga ikur-it uray sadin ti yanmo (nga uray pay awan nairana a bolpen wenno papelmo ket ikur-itmo iti panunotmo samonto suraten kalpasanna)? Ngem ketdi makatukay-makaabbukay met no kua dagiti pisikal a lugar wenno disso a madanon wenno masarakan tapno magutugot-maguyugoy-makayawan ti maysa a mannurat nga agsurat. Kas koma no ania ti adda a buya wenno pasamak wenno pagteng dita a makainspirar iti gartem wenno aayatan nga agsurat.

PATIEK A maysaak pay laeng nga agdadamo a mannurat (kayatko nga ibilang latta ti bagik nga agdadamo ta iti kinaagdadamo laeng nga adda saet ken anus ken daer ken pammatik a nasken a makasuratak met ken nasken nga agsuratak latta) ket ti mapaliiwko kadagiti pada nga agdadamo a kasla mangtungday iti arapaapda nga agbalin a naan-anay a mannurat ket ti kinawardiwardi ti panggep wenno kinarasi ti tarigagayda, kinakisang iti regget, ti panangkurang iti anus-disiplina-dedikasion, ti kinasulit-kinalaka a mauma ken maupay, ti kinaarsagid a madillaw ken masursuruan, kdpy.

SAAN NGA ASI-ASI ti agmannurat. Ket no kayattayo a serken daytoy a lubong, masapul nga isaganaan a nalaing. Ket no nastreken, nasken a takderan ken di inggaan. Nasken a natibker-nabaner-nakired ti asinoman nga agdursok nga agmannurat a mangdaer, mangsaranget, mangibalat, mangrimbaw kadagiti nagkaadu a tubeng-uppapay-ublag-umsi a mangsabat-mangsuot-mangkulbo iti amin a tarigagay-arapaapna. Nasken a tagigaladenna ti di asi-asi nga anus ken ibtur ken andur. Nasken a sisasagana latta a masaktan iti kaapgesan a saem ken masingkilan iti kapapaitan nga apro. Rebbengna a pamulinawen ken ballatinaw ti puso ken isipna. Makunak dagitoy ta naynay nga awan mangay-ayat wenno mangipatpateg iti maysa nga agbibisin a mannurat ket masansan no kua a mauyaw-matagibassit-malais-maabi ti kinataona. Wen, ta no maminsan, ti kangrunaan a "kabusor" wenno "mangtortiur" iti "martir" a mannurat ket dagiti met la asideg kenkuana, dagiti kabbalay wenno ipangpangrunana, dagiti patpatgenna iti biag a di mangipateg-mangpadayaw iti kinamannuratna. Daytoy ket padasko a personal, nangruna idi damok ti agsuratsurat.

DINTO NGATA AGBALLIGI ti maysa a mannurat no saanna nga ammo ti agbalin a mannurat. Saan a kas kalaka a kunaen a "mannuratakto met" wenno "mannuratakon" satayo metten agsuratsurat iti dandaniw wenno sarsarita wenno agkamengkameng iti GUMIL wenno agpaipablaak iti Bannawag ken dadduma pay a publikasion. Iti bukodko a panirigan, saan a pakaanayan kas mannurat ti kasta. Adda panggep ti mannurat ngem saan a panggep a makaipablaak wenno mabigbig laeng kas mannurat. Ti kinamannurat ket biag, ket ti mannurat sibibiag gapu ta agsurat ken agsursurat latta. Saan la a daydiay kinaania wenno kinakasano nga agsurat, kangrunaan daydiay kinaapayna.

KAPINTASAN NGA INSPIRASION? Iti bukodko a pamanunotan, isu daytay patinayon a pannakaammo ken pannakapuot ken pannakalagip iti akem kas mannurat iti pada a nabiag, pada a tao, iti gimong, iti pagilian, iti lubong, ken iti Dios. Daydiay gapu ken apay ti panagsursurat a kayat nga iparangarang ken itandudo ken ipasingked.#