Ti Krisis ken ti Dua nga Arte ni Mannurat a Filipino
(Lagip iti 1996 UP National Writers Workshop)
-Maikadua a Paset-
KADAGITI naisagana a manuskrito a natratar iti workshop, saglilima a daniw ti apag dagiti fellow iti daniw, saggaysa met a sarita ken drama kadagiti fellow iti sarita ken drama. Iti dua a lawas a workshop, 64 a daniw (9 Iluko, 25 Filipino, 30 Ingles), 10 a sarita (1 Iluko, 4 Filipino, 5 Ingles) ken 4 a drama (Filipino amin) ti napagiinnadalan. Iti biang dagiti Iluko a manuskrito, nupay naibasa dagiti orihinal nga Iluko, ti patarus dagitoy iti Filipino ti naaramat iti workshop.
Kaaduan kadagiti manuskrito, nangruna dagiti Ingles, ket maipapan iti ayat, angst wenno saksakit-nakem/ir-iruken-puso, problema iti familia ken relasion. Sumagmamano met ti nagbatay iti social realism ket imparangarang, nagkomentario dagitoy kadagiti problema iti kagimongan a Filipino, kadagiti di maikanatad a maar-aramid iti gobierno, alienasion/panangirurumen kadagiti babassit ken nakapsut nga umili/indibidual. Adda met dagiti sinurat a nangibagi iti masasao a gay literature (maipapan iti kinabakla wenno homoseksualidad) ken feminist literature (maipapan iti karbengan/wayawaya ti babai/kinababai).
Saan a nailanad iti manuskrito ti nagan ti autor. Naikkan dagiti manuskrito iti I.D. numbers ket saan nga ammo no siasino ti akinkukua kadagitoy. Sa la maammuanen no malpas a madiskas ti manuskrito. Maawagan no kua ti autor tapno mangted iti reaksion.
Maibasa nga umuna ti manuskrito ket kalpasanna, agdalan iti sistematiko ken ekstensibo a "panangrangrangkay" dagiti panelist ken fellows iti agduduma a panirigan, paniripan, pamulinglingan. Agduduma met no kua dagiti interpretasion ken konklusion a rummuar ket masansan nga adda rumsua a debate iti baeten dagiti panelist bersus panelist, fellow bersus fellow wenno panelist bersus fellow. Nupay kasta, kadawyan a mahusgaran ti maysa a sinurat segun iti kinaepektibo/panagballigi daytoy kas naliteraturaan nga obra ken kas arte depende iti tema a pinili ti autor ken/wenno gapu/kagagapu ken objective a sinuratna daytoy. Kangrunaan met a masitar ti lohika, lengguahe, diksion, balabala, karakterisasion ti sinurat ken ti novelty/kinaorihnal daytoy. Dakkel a pakadillawan dagiti gapuanan a narabaw ken nakapsut ti pannakasangal/pannakabalabalana, kasta met dagiti sarita a parparawpaw, predictable, didaktiko, stereotype, addaan kadagiti makunkuna a cardboard characters wenno nakakahon nga istruktura.
Kadagiti daniw, gagangay a maanalisar dagitoy base iti kinapudno ken/wenno integridad nga anag ken kupikopna, ti kabileg ken kasamayna, ti lohika dagiti imahen ken metapor. Maysa a kangrunaan a pakababalawan ti maysa a daniw ti kalidem/kakusnaw/kaakikid ti sirmata/parmata ti mannaniw iti direksion wenno epekto a kayatna a pakabuklan wenno panggep ti daniwna. Mortal met a pagbasolan ti panagaramat kadagiti cliché ken trite a balikas wenno phrases iti daniw. Dagitoy dagitay "naasukaran" ken "nasabsabongan" a balikas wenno phrases a gapu iti kanayon a pannakaaramatda ket nadudog ken nagagaran dagitoy ket awananen iti kidag wenno kugtar, puersa ken kinalibnos ken kinasadia uray pay no nabileg wenno nabagas ti kaipapanan dagitoy.
Saan met a bin-ig a dagiti nagbiddutan wenno nagkurangan ti madillaw kadagiti manuskrito. Kangrunaan met a maitudo dagiti pagpintasan ken nagballigian dagitoy. Maadal dagitoy tapno maammuan ken mapaneknekan ti kinasamay ti maysa a masao a napintas ken nagballigi nga obra.
Kaaduan a fellow, nangruna dagiti mannaniw, ti nangilawlawag kadagiti daniwda a narigat a maawatan wenno nanggubuay iti agduduma a pamanunotan ken singasing kalpasan a "pagrarangasan" dagiti panelist ken fellow a kritikaren. Addada met dagiti agkedked a mangibuksil kadagiti daniwda ken simple a mangbalewala kadagiti kritisismo. Iti pammaliiwko, nakaay-ayat daytoy a pasamak maipapan iti daniw. Iti bukodko a panirigan, umno laeng a pagtalinaeden ti maysa a mannaniw ti burburtia wenno misterio ti ken iti daniwna tapno agtalinaed ken agnayon daytoy kas daniw a nagaladan iti burburtia ken misterio. Iti biangko kas agsursurat met iti daniw, no ti ranta a daniw ket narikut, igagara ngarud ti mannaniw a putaren ti daniwna a narigat a maawatan tapno makaarit, makatignay, makapataud kadagiti interpretasion a kapadpad man wenno kasungani ti bukod nga intension ti mannaniw. No mapasamak a kasta, di mainsasaan nga agballigi ti daniw ket maaddaan daytoy iti bukod nga indibidualidad ken biag tapno agtalinaed ken agnayon. Daytoy a penomenon ti daniw ket nalawag a napasingkedan kabayatan ti workshop. Malaksid iti bukod a palawag ti mannaniw iti daniwna, timmaud ti sabsabali pay a bersion ken/wenno naiduma pay ketdi nga idea ti baro a daniw manipud kadagiti reading ken interpretasion a naiparang.(maituloyto)
[Ti Umuna ken Maikadua a Paset ->>]
*Estetika ti Pannakidangadang ti Sumagmamano nga Agtutubo a Mannaniw iti Iluko
*Ti daniw ket para kadagiti maidaddadanes ken mapapaidaman
*Kinabutengda Ti Dandaniw Daytoy Nga Ilokano
*Nakalipat Dagiti Mannaniw Ita A Panawen?
Ti Pudno A Literary Criticisms: Saan A Komentario
Literary Criticisms...Arte... Bias... Fallacies!
(Pure Literary Theory)
Iti maysa a literary study a naaramid ditoy Nueva Vizcaya, adda maysa a mannurat a pinagadalanmi ti maysa a sinuratna. Adu ti nangbabalaw kadagiti saan a napintas a pasetna. Nagakit ti nakem ti mannurat. "Kunam kay la nalaing," kinunkunana kano idi nagawid. Naupay a nagsurat.
Ditoy Pilipinas, nangruna kadatayo nga Ilokano, ditay ammo ti kayat a sawen ti "literary criticisms." Gapu ta ditay ammo, isu nga awan ti makuna kadatayo a "literary critic." Ammotayo ti mangpadayaw ken mangbabalaw iti maysa a sinurat - sarita wenno daniw - ngem saan a kasta ti makuna a kritisismo. Adu a kritisismo ti nabasami manipud kadagiti mannurat nga Ilokano. Ngem awan pay nabasami a nangsurot iti "standard" ti literary criticisms. Kritikarenda dagiti pinilida a teksto segun iti ammoda kas mannurat. Dakkel a biddut daytoy! Apay ta kunami daytoy? Wen, ta awan nalawag a "literary theory" nga aramatenda.
"Literary Criticisms is the critical analysis of a written text through a certain literary theory," kuna ni Steinkraus. Kasta met laeng ti kuna dagiti nagkaadu a libro ti literary criticisms. Iti kritisismo, daydiay "teoria" ti agsao, saan a daydiay kritiko. Ta no awan ti teoria nga aramaten ti kritiko, aramatenna ngarud ti "bukodna" a panagraman. No aramatenna ti bukodna a panirigan, aglalaok ti agserbi a "basis" ti kritisismona. No kasta, saanen a literary criticisms dayta no di ket "commentary."
Ti maysa a mannurat, mabalin a nalaing nga agsurat. Ngem dina kayat a sawen a nalaing iti literary criticisms. Nagduma a paglaingan ti panagsurat ken kritisismo. Kadagiti pasalip ti Literatura Ilokana, saan koma nga aghurado dagiti premiado a mannurat no awan pamalatpatanda iti literary criticisms tapno awan "bias" a mapasamak kadagiti makisalip. Apay a nagduduma ken nagaaddayo dagiti rankingsda? Numero uno iti maysa, kutit iti sabali? Nakalawlawag ti rason: awan ammoda iti literary criticisms. No adda koma ammoda iti literary theories ken criticisms, agpapada ti rankingsda - no adda man diperensia, asideg laeng, ta adda "teoria" nga isu ti sursurotenda.
Maikadua a parikut, uray dagiti agpaspasalip ket "nakurang" ti ammoda. Limitaranda koma ti klase ti sarita a pagsasalipan, saan laeng nga iti rukod ken topiko. Kasano rukoden ti hurado ti napintas a formal story iti ideological story? Agsabali ti criteria dagitoy iti literary criticisms! Kasla damdagem no ania ti naim-imas, pinakbet wenno inabraw. Sabali ti panagluto iti pinakbet - sabali iti inabraw. Kapilitan nga agdepende iti "panagraman." No pinakbet ti insalipmo ket pinakbet met ti kaimasan a sidaen ti ahurado, nagasatka.
Kadagiti pasalip, saan a marukod ti arte babaen ti "bukod a panagraman." Idiay Zurichl, adda maysa a pasalip iti kabaruanan a panagdaniw: Postmodern Poetry Writing Contest. Naglawag. Salip iti posmodernismo a daniw. No makisalipka, ammomon no ania ti pagsasalipan. Namnamaem metten a dagiti mabigbig a kritiko iti posmodernismo dagiti agserbi a hurado - saan a batsa mannaniw. Ania a literary theory ti aramaten dagiti hurado? Siempre, dagiti "marka" ti posmodernismo: saan a klasikal - saan a moderno.
Ngem adda nangpadas iti kastoy nga Ilokano! Daytoy daydiay "Salip Ti Avant-Garde A Daniw Iti Iluko" ni Poet Laureate Godofredo S. Reyes idi 1995-1999. Nalawag: Avant-gardismo ti pagrukpodan. Kalpasan dagidi pasalip, kiununa ni Apo Reynaldo Duque: Awan ti avant-garde kadagiti amin a naisalip. Pudno. Ditoy a narukod ti abilidad dagiti mannaniw nga Ilokano no ammoda met laeng ti "literary theory" wenno saan.
Narigrigat ti agadal iti literary criticisms ngem iti panagsurat. Ngem nalaka laeng ti "agkomentario" kas ar-aramiden dagiti dadduma a mannurat. Saan met a dakes ti "agkomentario" ta presentasion laeng met daytoy ti maysa a bukod a panirigan nga agbatay iti adu a pagbasaran. Laeng, laglagipenna koma a no agkometario, saan a literar critic no di ket commentator.
Kasano a mailasin ti komentario ken literary criticisms? Iti Philosophy Of Arts ni L. Schneider, kunana: When one involves the purpose of the artist, he is not a good critic...Ngarud, umuna, tapno makuna a nalaingka a kritiko, ken ammom ti basic literary theory, "dimo iramraman ti autor." Ti saludsod, " ania ti arte ti adda nga ikut diay daniw?" Saan nga, "ania ti kayat a sawen diay autor?" Adun ti nabasami a kritisismo nga ibibiangda ti autor.
Maikadua, iti Literary Critics Today, ni D. Stevens, kunana: I have an observation with our literary critics today. They talk so much on the content... the ideology and message of the text, instead of its form as a work of art...
Ti arte, saan a saritaan iti moralidad wenno ideolohia. Kadagiti agdama a pasalip iti Literatura Ilokana, no nalag-an ti sermon wenno ideolohia ti isalipmo, maabak. Salip iti moralidad, saan nga arte. Adda maysa a nakisalip, nabasami ti saritana: pilosopia ti being and nothingness ni F.Nietzche ti linaonna. Siempre, sarita ti makaupay nga eksistensialismo ti tao ti estoria. Naabak. Kuna ti maysa a hurado, "Nagpintas ti urnos ti estoria. Ngem ti kinaawan namnama ti tao ditoy a lubong ti mensahena. Saan a napintas!. Kasta ti kunami nga awan ammona iti literary criticisms. Agbatay iti bukodna a pilosopia - kagurana ti Nietzchean existentialism. Wenno ibasarna iti kadaanan a dogma ti kultura a dakes ti awan namnamana a tao. Wenno iti pilosopia ti simbaan a natay ni Kristo tapno adda namnama ti tao. Kayatna a sawen, sapulen dayta a hurado ti sarita a mangipakita nga "adda namnama ti tao" tapno mapapigsa met ti namnamana nga agbiag? Saannan a rukoden ti estetika ti sarita a naisalip segun iti pilosopia ti arte no di ket iti moralidad. Kastoy a "bias" ti mapaspasamak kadagiti pasalip. Saanen a prinsipio ti "literary criticisms" ti impakatna no di ket "bukodna a kapanunotan." Emphatic fallacy, kunada. Iti piksion, ti arte ti saritaan, saan a moralidad. #
Kallabes Nga Artikulo:
ITI DANIW, ARTE WENNO IDEOLOHIA?
