ARIEL S. TABAG
1001 a Kalsada iti Siudad
Maika-2 a Gunggona, Judge Vivencio Baclig Awards for Iluko Literature 2004.
ITI nagsanggiranna nga adigi ti pasdek a nanglinong ti bangketa, nasiputan ni Ambong ti panangibarag ti kataebna nga ubing ti apaggudua a donut. Nalabit panggep ti ubing nga isiut iti derosas a plastik a dram a namarkaan iti puraw a MMDA ngem naitira daytoy iti bakrang ti pagbasuraan. Nagkallatik iti iking ti bangketa nga agar-arimasa iti nangisit ken nalanit a naglaok a danum, grasa, tupra, isbo. Sinayagna. Sangaagpa laengen ti kaadayona iti donut idi magaw-is daytoy. Ni Tura!
Nagdiretso ti kanigid ni Tura a nagiggem itan iti donut kadagiti napuskol ken nalitem a bibig. Kasla natibo a nayaw-awan iti siudad iti kulot a buok ken kudil nga ad-adda a pinalitem ti nabatekan iti grasa ken rugit a kamiseta ken nangisit a siorpant. Napaatras ni Ambong idi maisarang ti kanawan a gemgem ti panguloten a barito a nabakbaked ken nataytayag iti dua a pulgada.
Nagmusiig ni Ambong a nangkudkod iti teltelna. Nariknana ti pannakalukot ti babassit a banag. Kinammetna ti teltelna sa impunasna ti dakulapna ken murdong dagiti ramayna iti gayadan ti nadulpet nga asul a siorpant. Nagbaw-ing iti kanawanna, iti bangketa. Nakitana ti panangkuso ti ina iti buok ti ubing a kataebna ngata a siiiggem iti supot. Innala ti ina ti supot. Nailaokda kadagiti tumuyutoy a tao: mangopisina, agbirok iti trabaho, agpallailang, agsiim ti maallilaw, aglaklako iti pirata a bold a VCD, ganggandiong nga alahas, pagikkat ti sikog, ken dadduma pay, agpukkaw iti pasahero nga agpaMarikina , Antipolo, kargador…
Nagrebolusion dagiti lugan ket nagalibungabong ti nangisit nga asuk. Kasla nabekkel iti pannakalagipna dagiti lallay ken apros ni inangna iti sardam iti baet dagiti anabaab, pukkaw ken palagapag iti Damayan St. “Tulog na anak kong maliit, tulog na anak kong mabait …”
Winagwagna ti ulona a kas man kayatna a regregen amin a banag dita: kuto, buok, kabkabanga, utek... Nakigtot idi mapitik ti lapayagna. Nagpusipos. Agkabkabukab pay laeng ni Tura. Pinatangar daytoy ti dua a tammudona ket naginiin ti ubetna a nagpababa sa nagpangato sa nagsardeng. Inyangad daytoy ti timidna sa kinudkodna iti nalag-an.
“Gago, ambagal mo e!”
Nagtilmon ni Ambong. “Ulol, puno na ‘to!” Pinikpikna ti narapis a boksitna. Insardengna a dagus ta nagsikaw daytoy. Nagbaw-ing tapno di madlaw ni Tura ti panagrupangetna. Nakitana ti panagballasiw da Tonying ken Bart iti Aurora Boulevard. Kasla nagabay a tammudo ken tanganda: ni Tonying a karantiway ken ni Bart a pandek ngem nagtimburog ti butitna. Taray-pagna nga agturong dagitoy iti yanda. Saggaysada iti itagtag-ay a supot.
“Hoy, Hambong, hagawidkhan!” Nagkabukab sa nagtilmon ni Tonying. “‘Ta la agipadawat ni inangmo iti makan!” Uray la agpangato-agpababa ti abagana.
“Nagadu kan’ handa ni erpatmo ‘di rabii.” Nagamil ni Bart. “Kitam,” intag-ayna ti supot, “…letson, igado, pan…” Nalipatan ni Ambong a dadakkel ti bagi ni Bart. Nanalteek ti gemgemna iti pispis ni Bart. Iti pigsa ti danog ken kigtotna, nagkayaw-at ni Bart ngem dina naibbatan ti supot. Sumagmamano ketdi a nagyan daytoy ti naiwarasiwis iti bangketa. Nagtayyetayyek dagiti matana sa nagkusilap a kasla puek. Immatiddog ti subsobna. Immabante ngem pinasabtan ni Ambong iti kugtar. Napasarukigkig ni Bart. Di met nabalanse ni Ambong ti bagina ket napatugaw iti bangketa. Naladawen tapno malisianna ni Bart a nanglagto sa nangsakay kenkuana. Nakutog ti ulo ni Ambong iti dua a daras. Maet-etanen ti tengngedna idi nagpatangkenanna a kinagat ti takiag ni Bart. Napariaw ni Bart ket nalukayan ti tengnged ni Ambong. Nagsinada ken Bart sa nagmuestrada a kasla boksingero. Sakbay a makapagrinnupakda manen, nagpatnga ni Tura. Saggaysa a sipat ti nanalteek iti teltel ti dua.
“Lintik ka! Ulitem pay bagkongenkan!” Intudo ni Ambong ti agmusmusiig a Bart a mangap-apros iti takiagna.
“Gago! Agpayso met nga asawa ni inangmo ni de Guzman!”
“Tang-ina mo!” Dumarup manen ni Ambong ngem inwadag ni Tura.
“Adda pay mangngegko, pagtim-ogenkayon!” Kasla manakman nga ama a nagunget iti annakna ni Tura. “Dadaelenyo metten ti K4. Intayto man makibinnulbolan dita Makisig no kayayo. Ikaw, Bart, tropa, kinakatalo mo!” Intudona ti muging ni Bart. “Magsorika.”
Immanges ti nauneg ni Bart sa binaw-inganna ni Ambong. Nagsanamtek. “Sori.”
INUNORDA ti eskinita. Naannad ti panagbaddekda kadagiti nadam-eg a nangisit a pitak ken rugit. Apagapaman ti panagbukirad ti agong ni Ambong idi maisabat ti nalangsi nga angin. Kinusilapanna ti bukot ni Tura. No kabaelanna la koma a tiringkasen nungka a sumurot. Ngem apay ta daras met a kasla mariknana dagiti bao iti barukongna.
Naarikapna ti piglat iti mugingna. Dua nga aldawna pay laeng iti lansangan. Nagsikaw ti boksitna. Nakiinnuna nga agtawag kadagiti pasahero nga agpa-Divisoria, Quiapo, Rotonda, Stop and Shop idi pagammuan ta manalteek ti likudanna. Simleng ti panagkitana ket nagrinnupakda ken Tura. Ngem kasla landok dagiti takiag ni Tura. Malagipna dagiti sayangguseng: Naipasngay dayta iti kalsada. Inlili ti ungor ken asuk ti diep ken trak. Tinagibi ti tapok ken bara ti overpass, underpass, bangketa… Anian a nagsaem ti naidanog a natangken a banag! Naiwaris dagiti estrelia iti tangatang. Idi makapuot, agrungrungiit ni Tura a nangpumpunas iti naangdod a lupot ti mugingna sa yindayindayonna iti imatangna ti landok a maikapet iti gemgem. Nariknana ketdi, maymaysan ti anniniwanda.
Nginayemngemanna manen ti bukot ni Tura. Sal-at a makan dayta! No kasano ti rigatna a manglemlemmeng iti inana tunggal makitana daytoy nga agpagpagna iti Aurora, E. Rodriguez ken EDSA wenno kasanot’ panagpakaasina kadagiti kaduana, saanda laeng nga ibagbaga ti kaaddana dita sa ket agsubli laeng iti kastoy a wagas? Ta apay nga agsubli pay laeng iti balayda?
Yusoknan ti polona iti Ramon Magsaysay High School ta amangan no maladaw ket pagungtan manen ni Ms. Mendoza, ti adviserda iti Grade Five idi maitangkarang iti ridaw ni inangna a ginabbay ni SPO3 de Guzman. Naglamiis ti dappanna sa nagkarayam iti sibubukel a bagina sa nagbalin a bara iti pispisna. Agpayso ti sayangguseng dagiti kaarrubada? Hus, no adda iti trabaho ta amam ket addakat’ eskuela, ar-arrabasen dayta de Guzman ta inam! Kunak no di maaramid ni Vicky, sika! Ti ket awanan-bainda a! Iti mismo a balayna, pue! Isungbatna: Anti, kunak man no agkakabagiantayo pay lang? Kuna ni Tatay, agassideg laeng ti Sta. Ana ken Gonzaga idiay Cagayan. Aniat pangikaskastaanyo ken Nanay? Uray la naggiddan ti kuttongi a mangpingpinggit iti innipis ken balkat a nakaubba iti dua a tagibina: Hoy, Ambong, uray no nangatot’ timid ta inam, mabainkam ken Tataymo! Ngem balong, makitami met! Ambisiosa ngamin ket ta inam! Iti sangapulo ket maysa a tawenna, nasursurona a kalubbon ti pungtot, saem, danag, panagduadua iti barukongna. Dina malipatan dayta nga agsapa. Panagkunana, nayurit iti rupana ti katademan a kusilap: Kunak no agtrabahokayo iti paktoria? Apay dayta a lalaki? Awan ti nangngeg wenno nakita ti dua. Nagbasingda a simrek iti nailet a salas. Nadungpar ti lamesita. Nagriaw ni Ambong iti pennekna: Agbainkayo iti pagtaengan ni Tatay! Nadayyeg ti bagi ken utekna iti dakulap ni Vicky. Ngem sakbay a nagtedted dagiti luana, naarigenggen ti lubongna iti gemgem ni de Guzman iti subsobna. Nadalupoiti suelo, iti abay ti lamesita. Naglabbaga ti imatangna, ti panagramanna. Ania daytoy a parsua a pakariknaanna iti ranggas? Pinidutna ti plorera sa imbarsakna iti likod ni de Guzman. Nagbuelta ti polis. Agassawa a kugtar ti naudi a nalagipna.
“Dinnod’toy?” Natim-ogna ti timid ni Tura. “Putsa…”
“Sori…” Inaprosanna ti mugingna. “Diretso lang.” Insungona ti eskinita nga agturong iti karayan. Napangilangil. Isu latta a lugar iti makatawenen a panagtawtawatawna. Awan ti nagbaliw iti panagsaad dagiti naapit-apit ken agsasanggala a barongbarong. Isu met laeng a langsi, isu met laeng nga ariwawa.
Ginuyodna ti bukot ni Tura sa immampirda iti lawanit a diding ti barongbarong idi matannawaganna da de Guzman ken dagiti kaduana. Agkurkuridemdemda a naglawlaw iti lamisaan a naparabawan iti botelia, sigarilio, plato ti pulotan iti sango ti barongbarong a binangon ni Tatayna. Naariwawada. Maysa laeng ti mailasinna a kadua ni de Guzman, ni Manong Badong a manongen ni Manang Cynthia. A, ti kimmampuso a rupa ni Manang Cynthia.
“Apay?” Rimmuk-at ni Tura.
“’Diay sumilap ti kuppokuppona, isu ni de Guzman.”
Nagtengngaag ni Tura. “Putsa, anakunda nga.” Nagngilangil. “Siak latta nga’d ti agdelihensian ti pangaldawta. Dinak met ngata mailasin ni ermatsmo.”
Napaisem ni Ambong. ‘Tado, ‘sinnoka koma? impangrem ti unegna. Intulod ti imatangna ni Tura iti ruanganda. Tallo nga ubbing ti yaw-awatan ni Vicky iti supot. Idi yangad ti inana ti rupana, naglinged ni Ambong.
“INTAD’TOY… .” ginuyod ni Tura ti takiag ni Ambong. Iti abay ti poste ti silaw iti Aurora Boulevard, nagmarangmang dita dagiti padada nga ubbing. Iti tengngada, nakamatidder ti lalaki nga agarup agtawen iti duapulo ket tallo.
“Baka met DSWD…” nagmisugsog ni Ambong. Minurareganna ti lalaki: nakamaong, poloshirt, goma a sapatos ken nakasakbat iti bukotna ti asul a bag. Amangan, nakunana iti bagina, no maysa kadagiti nagakup kadakuada, inkargada iti trak, inserrekda iti maysa a pasdek ket saanda a napalubosan a rummuar; nariingda iti naituding nga oras; nagdalusda iti kubeta, kisame, pasilio; nanganda iti nasukatsukat; nabugkawanda; nasipatda. Maysa a rabii, inulida ti dua katao a pader ket nagsublida iti lansangan.
Ngem ita laeng a makitana ti lalaki. Naisem nga agsao. Pasaray agaapir ken agaayaw dagiti ubbing iti lawlawna. Agmuesmuestra bayat ti panangestoriana a mamadre ti agbalin a nanang ken tagaaywanda. Agbasa ken agay-ayamda. Agsursuroda nga agkanta ken agsalada iti Spaghetti ken Otso-otso. Agbuyada iti F4 ken Starstruck. Manganda iti letson ken mansanas ken macaroni…
Nagtilmon ni Ambong. Ngem malaksid ti panagsaraaw ti boksitna, kasla napikpik ti abagana ken sinalemsem ti barukongna idi perngenna ti lalaki. Masansan a no agpanimiden iti tawada a mangbuybuya kadagiti ubbing nga agkikinnamat iti eskinita uray agalas diesen iti rabii, agsig-am ni Tatayna sa agtugaw iti abayna: Agbasaka, balong, a. Ikagumaanta ti pagbasam. Uray aldawko amin a rabii, makakareraka laeng. No di la koma kastoy ti gasattayo… Agsennaay ket kasla suknoren ti barukong ni Ambong ti angin nga aggapu ken ni Tatayna. Nakaturong latta ti imatangna kadagiti ubbing ngem timmayaben ti panunotna iti lugar a masansan nga estoriaen ni Tatayna: Napanayag a kinelleng ti trabahuenmi tapno adda kanenmi. Managparabur dagiti nalitnaw a karayan ken waig ken ti bantay ken bakir. Awan iti bokabulariomi ti bisin, a ta agpipinnadigo dagiti tao. Kasano ket agkakabagiankami met amin? Agkatawa no kua iti nalag-an: Uray dagiti dimi kabkabagian, paramananmi. Uray dagiti maisar-ong laeng, padagusenmi. Ta managparabur ti Nakaparsuaan. Di kad’ kastakami met? Ngem no dadduma, adda dagiti di makaammo iti dayta. Dimi man ammo, balong, ta nalukagkam lattan iti maysa rabii. Kuna dagiti militar, rebeldekami! Kasano? Pinadagusmi kano dagiti rebelde. Pinakanmi ida. Kaano kad’ pay a basol ti agpakan? Dagiti sal-it! Aprosanna no kua ti piglat iti mugingna. Kadagiti mata ni Tatayna, makitana no kuan ti apuy a nanglamut iti sibubukel nga away. Aggiteb dagiti sangi ni Tatayna sa maregreg dagiti lua. Punasenna sa umisem: Mapadasam koma met ti agdigos iti karayan, makilumba iti nuang, agarado, aganup iti alingo. Nakitam koma met da Lelongmo, dagiti ulitegmo...
“Hoy, kuha ka na!” Gistayan naidugsol iti rupana ti nabungon a sandwich. Maikadua daytan, nakuna ni Ambong iti nakemna ta agarup makalua payen ni Tura iti panagkabukabna. “Brader Hapael haw.” Insungo ni Tura ti lalaki. Immasideg ni Ambong iti ummong.
“Last na ‘to.” Intag-ay ti kanawan ni Brother Raphael ti maysa a sandwich sa winagwag ti kanigidna ti asul a backpack. Nagsabat ti imatangda. Nagpigerger dagiti bigbig ni Ambong iti yiisemna. Kaano pay daydi naudi a nakarikna iti pikapik iti panagisemna?
Nagudduanan ti sandwich idi mailasinna ti balasang a dimsaag iti traysikel iti igid ti E. Rodriguez Avenue. Nakapalda iti puraw a naguritan iti marisdapo. Nakalongsleeves iti puraw a nakurbataan iti kas iti maris ti palda. Kasano nga allilawen ti pagat-abaga a nangisit a buok, agong a kas iti paboritona nga artista, bibig a kasla nagnutnot iti nalabbaga a lollipop? Wen isu la ketdi!
“Manang Cynthia!” Nagtaray ni Ambong nga umasideg iti balasang. Ngem nagsardeng idi maamirisna ti badona: Puraw a t-shirt a minarisan ti tapok ken asuk, maong a siortpant nga agsuysuysoy ti gayadanna, goma a sinelas. Naladawen tapno agbuelta koma. Nagpayapayen ni Manang Cynthia. Idi nakamatidder lattan ni Ambong, immasideg ni Manang Cynthia. Immanges iti nauneg ni Ambong. Kasla nagpetpet itan iti sangagasut a naubon a sampagita ket sakbay nga isursorna kadagiti diep ken tumuyutoy a tao, kayatna pay nga ibusen ti ayamuomda.
“Hoy, alla, Ambong! Komusta ka na? Napnapanam aya? Sapsapulennaka ni Nanaymo.” Kas man adda apaganem-em a koriente ti dakulap ni Manang Cynthia a nagdisso iti abaga ni Ambong. “Kanayon a sapsapulennaka. Sangkadamagna kaniak no makitkitaka. No makitaka kano, ibagak kenkuana. Ita, addan ipadamagko.” Pinangato-pinababana ni Ambong.
“Saan lattan, manang. Agawidakton.”
“Talaga?” Kasla nakakita iti diamante ni Ambong kadagiti mata ni Manang Cynthia. Nagtung-ed sa met la nagdumog ta amangan no matakuatan ni Manang Cynthia ti panagulbodna. “Ibagakto ngaruden nga urayennnaka a. Ne, ket adda pay klasek.” Pinikpikna ti abaga ni Ambong. “Timmayagka ngem kimmutongka. Agawidkan a ta cutekanto manen.” Immisem ni Manang Cynthia ket narikna ni Ambong ti apaganem-em a koriente a nagkarayam iti bagina sa nagrikudo iti pus-ongna.
NAGRUPANGET ni Ambong iti panagbanapbap dagiti aggiginitgit a bus iti EDSA. Nagalingasaw ti bara ken sael. Nagangtanen dagiti silaw dagiti lugan, fastfood house, groseria ken poste ti elektrisidad. Agsasallupang ti riaw, banapbap, tokar iti amin a suli. Tumuyutoy dagiti tao. Agiinnunada a sumakay kadagiti di pay nakapagpuesto a bus.
“Dida koma agbibinnigay.” Nagsanamtek. Immanges ti nauneg sa pinaruarna ti angin iti agongna. “Puntahan naten si Tura.” Tinung-edanna da Tonying ken Bart nga agsisiim kadagiti bag ken bolsa dagiti tao. Nagkanuskos ti dua.
“Pati ngamin barker, addan asosasion. Swapang ng mga ‘to e?” Nagngilangil sa nagsanamtek ni Tonying a nangsurot kada Ambong ken Bart. Nadanonda ni Tura iti abay ti maysa nga adigi ti bangketa, iti puesto ni Lakay Damian. Nakaluspak ti lakay a nakaanteohos iti nalidem. Nadulpet dagiti suotna ken sugabba ti buokna. Iti sangona, panakkelen ti labus a latat’ gatas.
“Buti pa si tanda.” Pinitik ni Tonying ti kanawan a lapayag ni Lakay Damian. Ngem sakbay a matan-awanna ti lata, indanog ni Tura ti kannawanna iti kanigid a dakulapna.
“Tangina! Tinira da Malik. Pispiso ta imbatida.” Nagungap dagiti panakkelen nga agongna sa nagling-i. Pinidut ni Bart ti lata ti gatas. Kinulogna. Nagkanalteek ti sumagmamano a sensilio.
“Hayaan n’yo na.” Nagsadag ni Lakay Damian iti adigi. “Nasapa met pay.” Kinarawana ti kasla tangan saka a kayo a sarukodna nga isu met a piduten ni Tonying.
“Bulodek pay laeng, tanda.” Ginuyodna ti sarukod. Sakbay a makapagkitakit ni Lakay Damian, nailaoken kadagiti tao ti uppat nga agturong iti nagkurusan ti EDSA ken Aurora Boulevard.
“Eys, asan si Malik?” Tinapik ni Tura ti teltel ti aginnem ti tawenna a nakaiggem iti nagtimbukel a pagpunas.
“Malay ko sa gagong Malik na ‘yan?” Uray la nagsabat dagiti kurimatmat ti ubing. “Pati nadelihensia, tiraenna. Makasarak komat’ dugolna dita ket.” Insungo ni Ace ti kanawan ti E. Rodriguez Ave., iti Seattle St. Nakudkod ni Ambong ti teltelna. Linayatan ni Tura ti pateltel ti ubing. Ngem sisisiglat daytoy a nangkamat iti nagrebolusion a diep. Kimmalabkab daytoy iti kutit ti lugan.
Tallo a padada nga ubbing ti nadanonda iti sirok ti fly-over. Saggaysada iti selopin nga aglobo-agkupit iti panangsay-opda. Kas iti direksion nga impatuldo ti immuna nga ubing ti insungoda.Nagdardaras a binallasiw ti uppat ti kalsada.
Nakaluspak ni Malik ken dua a babassit nga ubbing iti nasipnget a waiting shed. Dumdumoganda ti pansit ken sumagmamano a puto. Nagin-inayad ti uppat nga immasideg. Kinugtaran ni Tura ti bukot ni Malik. Naipugso daytoy ti nangalngalen a puto. Inlayat ni Tonying ti sarukod. Sisisiglat ti tallo a nagtaray. Aggargarakgak ti uppat a nagsublat kadagiti taraon. Apaghusto a maibusda dagiti makan idi mapasungadanda ti agarup sangapulo nga ubbing a pakairamanan ni Malik ken dagiti kaduana.
“Dagiti taga-Makisig.” Ni Ambong.
“Takbo!” Immaweren ni Tura. Sisisiglat met ti tallo a nagtaray a kagiddan ti panagkanabtuog ti waiting shed. Kimmamat dagiti taga-Makisig.
“Awandan.” Nagpangato-nagpababa dagiti abaga ni Tura. Pimmidegda iti adigi ti mabangbangon a pasdek. Sumagmamano ti nagangtan a silaw. Nakasagana metten dagiti trabahador nga agawid.
“Dagitay ngata duan?” Nagpug-aw ni Ambong. Nagtannawag iti nasipnget a kalsada. Sumagmamano ti aglabas a lugan.
“Baam idan a.” Nagtalangkiaw ni Tura iti uneg ti pasdek. Nagsabat ti imatangda idi makasiimda iti nasipnget ngem nasimpa a paset.
Nariing ni Ambong iti pannakagunggon ti ulona. Nagareng-eng. Naipakurus ti tammudo ni Tura iti bibigna. Naiwadagna ni Tura iti sael ti ramay daytoy. “Apay, ya?”
“Tagari kunak ket.” Nagarasaas ni Tura. “Nagadut tao ta ngato.”
“’Nia komat’ bibiangmo?”
“Gago. Si de Guzman ‘ata ‘yung isa.” Apagsaona, nagtarukoyen a nangkamang iti agdan nga agpangato. Nagsanamtek ni Ambong idi immuli ni Tura iti agdan. Usisero, naitanabutobna.
Nagkanuskos ni Ambong idi dina mauray nga agsubli ni Tura. Manguddakudday a nagturong iti agdan. Ngem adda pay laeng iti sakaanan ti agdan idi adda nagbugkaw. Napartak ti yuulog ni Tura. “’Tol, takbo!”
“NIAT’ kompleto a nagan ni Tataymo?” Tinaliaw ni Bro. Raphael ta nagsalipengpeng ni Ambong iti likudanna. Agakar-akar dagiti matana kadagiti innem a nakauniporme iti information. Mailasinna ti kuadrado ti rupana a nakaiggem iti folder. Tallo aldaw kalpasan a nagkallautang iti lansangan, kimmalabkab iti bus a kas iti naglugananda ken Nanayna iti umuna ken maudi nga ibibisitada. Nagtakder iti sango ti puraw a pasdek. Marukrukod dagiti addangna bayat ti panangamirisna iti suotna: marisdapon ti puraw a tshirtna ken nadulpet ti maong a pantalonna. Nagtupa dagiti sangina idi malagipna ti pananggutad dagiti ubbing iti sirok ti fly-over iti backpackna a naglaon iti sumagmamano a lupot, ti tubongna a pattapattana nga aglaonen iti tallo gasut, ti kallugong a naudi a regalo ni Tatayna. Inamuyna ti nasugabba a buokna. Nagukrad dagiti abut ti agongna iti bukodna nga ingel. Idi malagipna ni Tatayna, sipaparagsit a limmaem iti pasdek. Ngem sakbay a makaasideg iti pagtaktakderanda ita, binugtak ti kuadrado ti rupana a nakauniporme. Imbagana a bisitaenna ni Tatayna ngem immasidegen ti maysa pay a nakauniporme a butiog ket inabogna a kasla walang a pusa.
Idi agsabat ti imatang da Ambong ken ti kuadrado ti rupana, kimpet iti gayadan ti polo ni Bro. Raphael.
“Ambong…” Nagmulagat ngem siiisem ni Bro. Raphael. Ginabbayna ni Ambong a nakatangad kenkuana.
“Alfred Tacsiat, brother.”
Kalpasan a makapkapanda, inunorda ti pasilio. Iniggaman ni Bro. Raphael ti kanawan a dakulap ni Ambong. Nagkarayam ti bara ti dakulap ni Bro. Raphael iti barukongna. Kaing-ingas ti bara ti dakulap ni Tatayna: Ti la nasnastrekko a trabaho ditoy Manila. Peon, kargador, messenger, guardia. Nagurnongak, inyurnongak ti bangonek a pamilia. Agingga a nagkasarkam ken Nanaymo.
“Alfred Tacsiat, sir.” Iniseman ni Bro. Raphael ti nakauniporme iti sango ti rehas. Kinapkapan ida ti nakauniporme. Kalpasanna, tinulbekanna ti dakkel a kandado. Nagkanaltaang ti rehas. Pimmardas ti bitek ti barukong ni Ambong. Napanunot ngata ni Tatayna daytoy a lugar idi? Into no kuan, makasarsarakkad’ta un-union, dil-agan ni Nanayna bayat ti panangrabiida. Yubertaymmo koma ta mitmiting di han koma a galunggong ti mulmulagatan!
Maysa manen a rehas ti naluktan. Mangngegdan ti anabaab dagiti tao iti ruar ti pasdek a yanda. Mano ngata kadakuada ti kas ken ni Tatay? kasla naubadan ti barukongna. Damo a ngutngot pay laeng ni Ambong iti luppo ti manok idi manalbaag ti ridawda. Ni Tatay, drug pusher? Iti kabinetda kano, nakita ti maysa a nakauniporme ti sumagmamano a supot a naglaon ti kasla tawas. Dina malipatan ti panagmulagat ni Tatayna. Ti panaggulagolna bayat ti panangposasda kenkuana. Ti panangapungolna iti panguloten a buok ni Ambong gapu ta agsangiten. Ngem uray nakullaapan dagiti matana, minatmatanna ni Nanayna. Apay ngata a di man laeng nagkitakit? Idi awisenna a bisitaenda ni Tatayna, nagbiragsot a nagsukat: Ti loko nga amam, mangiramraman… Ket nadlawna ti sumilap a bracelet iti takiag daytoy.
Maikapaten a rehas ti masungadda. Ania ngatan ti langa ni Tatayna? Tinangadna ni Bro. Raphael. Anian a ragsakna idi agtung-ed daytoy iti dawatna a panangkuyog kenkuana, kalpasan iti tallo a daras pay laeng a panagkitada: Diak man ammo, brother, ta idi bisitaenmi idiay presinto, kunana nga ipandan iti Munti. Ayna, nagsangitak iti uray la. Ta di kad’ pinagpudnoda laeng kas ipasimudaag dagiti lemma iti takiag, pettak a bibig, lumlumteg a kalub ti mata? Ngem ti pakasdaawak la unay, dina man la sumariaen ni Nanay a tumanabutob: Gunggonam dayta a. Ti kunak, agtrabahoka, han nga agilakot’ shabu… Pinagsaw-ak man ni Nanay, brother. Asawana, dina isakit? Ngem inanawanak ketdin ni Tatay.
Nalawa ti solar a nagsaaadan ti lima a pasdek a nalakub iti nangato a pader. Naimuntar dagiti sementado a tugaw, kubo ken kayo. Tinangadna dagiti armado a nakauniporme kadagiti pagwanawanan. Sumagmamano dagiti nakatshirt iti orange a kasla agpaspasiar iti Luneta. Inasitganda ti lima a naguummong.
“Manong, naimbag a bigatyo.” Apagapaman ti panagkurno ni Bro. Raphael. “Ni koma Alfred Tacsiat.”
“Si Appid daw.” Insungo ti panakkelen a nabatekan iti beklat ti takiagna ti pandek a kalbo.
Nadanonda ni Appid iti sirok ti mahogany. Nakadalukappit. Napuskol ti barbas daytoy. Nakatshirt iti orange ken nakasiort iti maong. Timmakder idi mapasungadanna ti dua. Nakamatidder latta uray idi naarakupen ni Ambong. Naregreg dagiti luana idi mawagwag dagiti abaga ni Ambong.
Idi agpakadan ni Ambong, iniggaman ni Appid ti agsumbangir nga abaga ti ubing. “Ikarim nga iti panagsublim, sabalikan.” Tinaliawna ni Bro. Raphael nga umis-isem.
“NAKAMANOKAN?” Inasitgan ni Ambong ni Gretchen a nakadalikepkep iti sango ti Holiday Cinema. Nabakbaket ngem iti dose a tawenna iti nakipet a tshirt ken nakiting a palda. Apagapaman ti labbasit dagiti bibigna. Sumagmamano laengen dagiti lugan iti EDSA ken dagiti aglabas a tao.
“Isa nga lang e.” Nagmisugsog a kas man kunana: Laglag a tatangko. Kabkabilennak la ngaruden, kayatnak pay a tiraen. Idtoyak langen…
“Nakitam da Tura?”
“Ket no sapsapulendakay’ da Bart ken Tonying. Gapgapuda ditoy.” Nagkuretret ti mugingna.
“Danonem kan’ ida ‘diay Damayan.”
“Damayan?” Niat’ obraenda idiay lugarda? Nalagipna ni Manang Cynthia. Kasla adda sabong a nagbukar iti barukongna. Di met siguro makita ni Nanayna ta sangapulo ket lima a balay ti baetda kada Manang Cynthia. Panagriknana, kasla itay laeng a nagkitada ken Manang Cynthia uray agdua lawasen ti napalabas.
“Naggapuam ya?”
Immisem. Mananamna pay laeng ti Chickenjoy ken mariknana pay laeng ti aircon ti Megamall. No ibagana a kaduana ni Bro. Raphael, amangan no itarabitab ni Gretchen ket agsakit ti nakemda kenkuana.
“’Diay Munti.
Nagtaray. Iti dua a minuto, addan iti sungaban ti Damayan St. Sumagmamano laengen dagiti masabatna iti eskinita. Nagtengngaag idi madlawna a karkarna ti lawag iti balay da Manang Cynthia. Ken napuskol ti tao iti sangoda. Simgar ti barbonna idi dumuprak ti nalangsi nga angin. Napasungadanna da Bart ken Tonying.
“Gago, napnapanam? Ni Tura?” Nakaabungot iti panio ni Tonying.
“Apay a naglawag idta?” Insungona ti balay da Manang Cynthia.
“’Yung nawawalang tsiks.” Nakapetpet iti biskuit ni Bart. “Ket no kaarubam…”
Naregreg dagiti lua ni Ambong ket nagdisso iti sarming. Naabungotan ti puraw a tela ti bangkay ket saan koma a mamati a ni Manang Cynthia daytoy no di gapu kadagiti ladawanna a naiparabaw iti lungon. Ni Nana Conching ti nangibaga mismo: Apagisu a makalawas itan manipud panagpukaw ni manangmo. Nakitada kano iti basuraan idta Marikina. Ayna, Ambong, nagulpitda, balong. Ania ketdin a a gasgasat ‘toy balasangko, aya. Nairayo iti panagibit ni Nana Conching. Nagkarayam ti bara iti sibubukel a bagina sa napempen iti barukongna a nanglayet iti nagbukar a sabong.
Nariing ni Ambong iti ariwawa dagiti agsusugal iti ruar. Nakaturog gayam ti sopa, iti abay ni Nana Conching. Agpatpatang da Tata Nello ken Mang Badong iti suli. Agluluasit ni Tata Nello. Nakadumog a mangmesmesmes ni Mang Badong. Napinggol ti pangatiddogen a kulot a buokna ket nasiputan ni Ambong ti panagkintakintayeg dagiti sagina. Immalsa dagiti bitnel iti takiag ni Mang Badong idi malukot ti kanawan a dakulapna. Nagwengweng ti lapayag ni Ambong idi kasla nangngegna dagiti estambay iti tianngi iti sangoda: Naulimek a tao ni Badong. Ngem no napitikmo, rangrangkayennaka.
Agimukmukat a timmakder idi malagipna da Tura. Tinallikudanna ti lungon idi mariknana manen ti bara iti barukongna.
Nadanon ni Ambong iti sirok ti flyover da Bart ken Tonying. Kaduada ti sumagmamano nga ubbing nga agsulsul-oy iti naisupot a rugby. Sipaparagsit ti dua a nangsabat kenkuana. Ginuyodda ti ubing a nakaidda a nagap-ap iti karton. Nagsaggaysaanda dagiti takiagna. Nagwasang a nagkanuskos ti ubing.
“Ni Ace ti makapaneknek, Ambong.” Kasla tagilako nga indeldelda iti sanguanan ni Ambong ti ubing.
“Ano ba ‘yun?” Nagrupanget ni Ace.
“A kadua ni Malik ti tallo a lalaki a nangitalaw ken ni Tura.” Ginutad ni Tonying ti aklilina a takiag.
“Oo nga! E anong pakialam ko ngayon?”
NAGMALMALEM a sinawarda ni Malik. Nagdamagda kadagiti barker, kargador, tindera, agpalpalama. Dita kuna ti dadduma. Idiay kuna met ti dadduma. Sabalin ti marikna ni Ambong iti panagpukaw ni Tura. Aglamlamiis dagiti dapanna. Yad-adayom, Apo, kunana tunggal malagipna ti kinuna ni Ace: Siniddasiddatda ni Tura. Maitured, a, dagidiay ket no butangeroda. Saggaysadat’ insabbikel a bakal.
Agalas-onsen ti rabii idi makitada ni Malik iti sango ti Glady’s KTV iti nagsulian ti Aurora ken Seattle. Ginammatanda a dagus sa inyadayoda kadagiti tao. Amin a pennekda a tallo, kinugtaran ken sinulongda ni Malik. Bukot, bakrang, rupa, gurong, binulbolanda. Agsangiten daytoy: Bata ni de Guzman ‘agidiay! No dakay’ komat’ butbutngenda? Gago namang Tura, usiseronto met ngamin! Pinanawanda ni Malik nga agil-ilus. Ngem addan rason da Bart ken Tonying: Aglakot’ balut ni Bart. Agbarker ni Tonying. Tangna n’yo, diyo isaksakit ni Tura! Nagriaw ni Ambong. Brad, nangngegmo met. Da de Guzman dagidiay, nagdueto pay ti dua.
Aglulua ni Ambong a nangkamang iti Damayan St. Rumuaren kadagiti mata, agong, lapayag ken ngiwatna ti bara iti barukongna. Nalabsanna ti lamay ngem awanen ti kiredna a tumaliaw pay iti balay da Manang Cynthia. Addan ti kiredna a masapul a masarakanna ni Tura. Wenno ni de Guzman? Idi umaplaw ti nalangsi nga angin, sinaligemgem ti sibubukel a bagina.
Nagsarimadeng idi madanonna ti eskinita nga agturong iti igid ti karayan, iti barongbarongda. Iti yanna, mangngegna ti napigsa a sintunado a kanta. Nagin-innayad a nangkamang iti pagtaengan a pinatakder ni Tatayna, iti kusinada. Impidegna ti lapayagna: ni de Guzman ti agkankanta. Nagsawar ti dakulapna iti abut. Imputtalna ti kanawan a matana: mangur-urat ni de Guzman iti “Lonely table just for one”; agkurkuridemdem ti tallo a kaduana a mangsulsul-oy iti nagbarintiddog a foil ti sigarilio. Nagngaretnget dagiti ngipen ni Ambong idi mariknana dagiti lamok iti takiag ken gurongna. Idi malpas ni de Guzman ti “The way it used to be”, timmakder ket ginuyodna ni Vicky a nakadalukappit iti suli ti bassit a salas. Induronna iti sangoda nga uppat. “Agsalaka!” Ket kinanta ni de Guzman ti “And now the end is near.” Nagallangogang ti nabangag a sintunado a boses.
Dua pay laeng a kinni ni Vicky, natugtog sa nailukat ti ridaw. Ni Mang Badong.
“Ow, Badong, my friend. Sumrekka.” Naka-mic latta ni de Guzman.
Nagdiretso ni Mang Badong iti plastik a tugaw a medio malikudan ti tallo a nangisardeng iti panagsul-oyda. Tinengngel ni Ambong ti panagangesna idi madlawna ti nagdinukol iti bakrang ni Mang Badong. Nagpaigid ni Vicky.
“Kumantaka mammet, Badong.” Inyawat ni de Guzman ti mic. Inawat ni Badong ket immaweng ti “Regrets, I’ll say it clear.” Ngem pagammuan ta inasutna ti nakasabbikel iti bakrangna. Nagwengweng ti mic nga inibbatanna. Impaturongna ti paltog ken ni de Guzman a nakatangad kenkuana. Kinugtaran ni Badong ti lamesita. Adda inruar ni Badong iti kanawan a bolsana: bracelet!
Iti baet ti napigsa a tokar, nangngeg ni Ambong: “Di kadi kukuam daytoy? Nakitada iti bangkay ni adingko. Hayup ka! Apay a sinairom ni adingko?!”
Kasla nagusod ti barukong ni Ambong ngem adda magneto ti abut ket dina maakkal ti kanawan a matana. Inyikkis ti barukongna: Sal-item dayta a de Guzman!
Inggay-at ti tallo ti mangasut. Tallo nga apuy ti impugso ti paltog ni Mang Badong. Awan ti putok a nagallangogang ngem natulid ti tallo. “Pati kayo, traydor!”
Sakbay a maipaturongna manen ti paltog ken ni de Guzman, rimkuas ti polis. Nagludon ti dua. Natuang dagiti tugaw. Nagtalangkiaw ni Ambong ngem masiguradona nga awan ti umassibay iti barongbarongda. Kanayon a mangngeganna kadagiti kaarubada: Awan sansantuen dayta a de Guzman. Naganges-anges idi awan man la ti madlawna a danapeg wenno anabaab kadagiti kaapiringda a barongbarong.
Insublina ti kanawan a matana iti abut. Nagipugso manen ti apuy ti paltog. Nakusbo ni Nanayna iti suli. Nagsidduker ni Ambong. Umanges-angesen. Nagbitekbitek dagiti sangina. Kinarawana ti natangken a nabaddekanna: Agdua pie a landok. Pinidutna. Pinetpetanna iti nairut. Tinurongna ti ridaw ti kosinada. Nasipnget ti uneg ti barongbarong malaksid iti silnag manipud iti telebision a pagtartarayan ti balasang iti igid ti baybay. Iti salas, rabrabawanen ni de Guzman ni Badong. Inudek-udekna. Agrasrasaw ti polis. Iti telebision, agsangsangiten ti balasang iti igid ti baybay. Nagarudok ni Ambong. Nariknana ti panagkarayam ti bara iti barukongna kadagiti takiagna. Inngatona ti landok ket nanalteek iti teltel ni de Guzman.
Inasitganna ni nanayna nga agas-asug iti suli. Naglabanag ti kanigid a kilikili ni nanayna. Agtutukel ti ling-et iti muging ni nanayna. Ni nanayna a nangpekpekkel ken nangilili kenkuana. Ni nanayna a nangsursuro kenkuana a magna, agtaray, agsurat, agbasa…
“Nanay…” Nagarubos ti luana.
“Ambong, umalis ka na. Pumanawkan. Patawad, balong. Nailaw-annak…” Pulso-pulsot ti anges ni Nanayna. “Ako nang bahala…” Nakapetpet ti kanawan ni nanayna iti paltog! Napataliaw ni Ambong iti yan ni de Guzman idi nagareng-eng daytoy. “Balong…” Napetpetan ti kanawan a dakulap ni Ambong. Sinuknor ti naglalaok a saem, ladingit, asi, gura, dungngo, panagibi ti sibubukel a bagina.
Sangapulo ket lima a dadakkel nga askaw ngatan ti kaadayona idi nagkanalbuong ti naggapuanna. Kasla nagusod ti barukong ni Ambong. Nagkaribuso dagiti masungadna a tao iti natayan. Ngem saanen a timmaliaw pay. Kabutengna dagiti danapeg. Kabutengna dagiti arimbangaw. Kabutengna ti sirena iti EDSA. Kabutengna ti panaglabanag ti tangatang. Nagarubos manen dagiti luana. Inyamlidna ti takiagna. Dina ammon no ania nga eskinita ti yanna. Dina ammon no ania a kalsada ti sumalpotanna… #
[Ti immuna a bersion ket naipablaak iti Bannawag iti paulo nga Ambong]
EMAN
Maika-2 A Gunggona, Judge Vivencio S. Baclig Awards For Iluko Literature
INDENNES ni Sharon ni Eman iti kanigid a barukongna bayat ti yaasidegna iti dispatcher a nakatugaw iti sango ti lamisaan iti nalinongan a paset ti terminal.
“’Niat’ oras ti panawna, Manong?” Insungona ti as-asideg kadagiti dua nga ordinario a bus a namarkaan ti bakrangda iti nagkutikot a “San Gabriel.” Nupay panglitemenen, naay-ayo ni Sharon iti nagtagipayak a puraw a kabalio a nagluganan ti puraw a parsua a naipinta iti ngudo ti nagan ti bus.
“Alas otso koma. Ngem dimi sigurado itan no agbiahekami.” Kinudkod ti dispatcher ti teltelna. Nadulpet ti puraw a polona a di naibutones ti dua iti baba a nanglukais iti butiogna. “Agpipinnaltogda kano metten idiay Real. Nakaad-adu la ngaruden ti agsaneb, kanayon pay ti engkuentro.”
Naparupanget ni Sharon. Nagsikaw ti rusokna ta idiay Real, Quezon ti nakaidestinuan ni Teniente Lucas Sotelo a kaayan-ayatna.
“Papananyo kadi, Misis?”
Nagsabat dagiti kiday ni Sharon ta nupay agtawenen iti duapulo ket innem, pagkamalianda pay laeng ngamin no kua a nasurok laeng a beintena. Masansan ngamin a nakapinggol ti atiddog a buokna a mangwaknit iti nalinis a pingpingna; kasla maladaga no agkirem dagiti matana; ken, kas iti kadawyan nga Ilokana ti tayagna nga apagsurok a lima a kadapan. “Real, Manong.” Namrayanna nga inurnos ti lampin ni Eman. In-inut a napunas ti muriot iti rupana idi maipasabat kadagiti matana ti natalna a rupa ti maladaga a nabalkot iti adda abungotna a pagimeng ken dua kasukot a lampin. Natingra dagiti nangisit ken nalabaga a bukel ti bugbugayyong a polserasna. An-anib, kuna dagiti babbaket idiay lugarda ket agubonda kadagiti bukel ti bugbugayyong sa ipolseras wenno ikuentasda kadagiti maladaga.
“Aguraytay’ laeng, a. Narigat met no igasanggasat ti karadkadyo. Di pay ketdin maibus ti kuarta ni bossing iti insurance laeng.” Nagsungi. Adda kinautna iti bolsana. Selpon. “Abusta pitpito bukel dagitan.” Insungona dagiti dua a bus. Adda dagiti sumagpat iti makanigid a bus ngem dumsaagda met laeng kalpasan a tangaden ida ti maysa a lalaki a mangipakaammo ngata met iti kas iti impakaammo kenkuana ti dispatcher. “Hanabale nga awan bonusen, a, basta adda pagobraan. Paskua met ngarud, sal-at!” Uray la mangurat ti tengnged ti dispatcher ket atiwen ti bosesna ti banapbap ken daranudor dagiti lugan iti nagkurosan ti Legarda ken Aurora Boulevard.
Nagalibungabong ti nangisit nga asuk manipud iti nagkurosan. Pimmasango ni Sharon iti abay ti dispatcher ta napuskol ti inkay-ab dagiti tambutso. Sinarapa ti kanawan nga imana ti likud ti ulo ni Eman sa indennesna iti barukongna ta nagareng-eng daytoy. Nalagipna ti reservationna iti Florida Bus Station nga agawid idiay Cagayan no bigat. Agur-urayen dagiti dadakkelna ken dagiti dua a lallaki nga adingenna. Sangkaawagda.
“No apay ketdi a saan a ditoy ti pagisuruamon, aya?” sangkakunada.
“Ikarok pay, a, daytoy masteralko,” irasonna met. “Diyonto met pinagbasa ditoy dagita a lallaki. Adda koma badigardko.”
“Isu pay ketdi a pakasikoram ti mangpatigmaan kadakuada.”
Ngem ti padamag ni Janeth a kaeskuelaanna ti makagapu. “Palakasan, Friend. Kitaem, agingga ita, maysaak pay laeng a substitute,” kunkuna daytoy no agpatangda iti selpon. “Di ad-adda koma kenkan ta kontra partido da amangmo.”
Malem met pay ti biahena. No di makasubli no malem, sapaennanton no bigat ti agpa-Manila. Addanto pay orasna nga aginana sakbay nga agpa-Cagayan.
“Awan kadin ti sabali nga agpa-Quezon, Manong?” Tinaliawna ti dispatcher. Pis-i-pis-itenen daytoy ti keypad ti selponna.
“’Diay Cubao. Ngem puli bukda itan, a. Dakam’ la ti di agparpareserba.”
Kasanottan? sinuknor ti apagapaman a lamiis ti barukongna. Ngem nagmawmaw idi malagipna ni Marina. Inyiniinna ti maladaga. Narnekan manen. ‘Imbag la ketdin ta pinasusokan, inkatek ti isipna. Kasla makitkitana itan ni Marina: napudaw a nalinis a kudil, apagapaman ti takderna nga agong, narungpi a bibig. Agpadpadakayonto ngata, kinunana iti nakemna bayat ti panangaprosna kadagiti napurked ngem nabusnel a takiag ken gurong ti maladaga.
Siniripna ti Swatch iti kanigid a punguapunguanna. Pasado alas otson.
“Yuraytay’ la bassit ti awagda, Misis.” Addayta manen ti misis! “Agur-uray kadin ni mister? Naku, no militar, ammok la ketdi ti panagsagabana!”
Kasla nadawis ti barukongna iti pannakalagipna ken ni Lucas. Masimron ta nagtulagdan nga iti daytoy a Paskua ti idadanonda. Ngem iti naudi nga isasarungkarna itay napan a lawas, naammuanna a di makaawid ti kaayan-ayatna.
“Iti sumaruno a Paskua laengen.” Pinerreng ni Lucas. “Pagilian nga umuna, dayta ti sinapataanmi.” Inay-ayamna ti patig a kallugongna. Nagkilno dagiti masel kadagiti takiagna ket nagminar dagiti kasla pandesal iti boksitna iti panagliadna iti dekutson a sopa.
“Namnamaenda met ngarud a dumanonkayon no Paskua.” Insimpa ni Sharon dagiti nabungon a regalo iti bassit a karton. “Kalpasan ti uppat a tawenna idiay Mindanao, makaawid itan, kunkunak la ketdin. Tunggal Paskua met ngamin ti ceasefire. Ania ket ti mapampanunot ‘ta heneralyo, a.”
“Dimi ngarud napakpakadaan. Tallo nga ambush idiay Infanta iti dua a lawas? Ay, ket, maruamen dagiti sinal-it a rebelde!” Natibong ti nabangag a boses ti teniente.
Kasla nadanog ti barukong ni Sharon. Nasiputanna ti apagapaman nga itatangwa kadakuada da Charlotte ken Loida, dagiti babbalasang nga adayon a kakabagianna a kalubbonna iti up-upaanda nga apartment iti Sampaloc. Manipud iti salas a ‘yanda ken Lucas, mangngegna ti kalangiking ket impapanna nga isagsaganadan ti pangaldaw. Nadagsen ti panangikalubna iti karton. Ginaw-atna ti scotch tape iti lamesita a sarming iti nagbaetanda. Nanarpiit iti panangguttana. “Kumagat, ‘ya, ‘ta kuton no diyo baddeken?”
“Ania ketdin ni Sharon, aya? Paboram man dagitan. Laglagipem koma ‘di angkelmo!”
Simmaniit ti pispis ni Sharon iti kinuna ti kaayan-ayatna. Nalagipna ti naminsan a panagaani iti Disiembre idiay Gulasing a ‘yan ti sangkabassit a dagada idi adda iti maikadua a grado ti elementaria a pannakaipitda iti dangadang dagiti militar ken rebelde. Kimkimlebda iti tambak ken bunton ti garami. Sa idi addan iti maikatlo a grado, adda dagiti parbangon a mariinganna ti panagbambaningrot ni inangna. Sa no kuan, iti sumipnget, nakatannawag iti abagatan, iti direksion ti Dungeg, ti nasulinek a bario ti ilida. “Napanda laeng nangway! Dida metten pinagawid ni angkelmo! Ay, linaplapda kano dagiti dapanda sa pinagtaraytarayda ida!”
Kinusilapanna ni Lucas. “Aniat’ koneksion ni angkelko iti idadanonyo koma?”
“Dakkel, a. No di gapu iti napasamak iti pamiliak, saanak koma a soldado. No dida riribuken ti gobierno, nabibiit koma ti panagprogreso ti pagilian. No saanda a sadut, awan koma ti mapukawan iti sanikua. No saanda a kriminal, awan koma ti matay iti Paskua.” Ad-addan a bimmassit dagiti kusipet a matana ken immirteng dagiti kasla landok a pangana. “No dida pumatay, adu koma ti makaawid iti Paskua!”
“No awanda, awan koma met ti paltogmo? Saanka koma met a kriminal? Awan koma met ti sueldom?” Lumablabagan ni Sharon. Nanaraigid ti luana kadagiti pamukelen a pingpingna.
“Saurda. Lumabanda no nakatallikudkami. Nadangkokda ngem awan lateg dagiti sal-at!”
“Dim’ man ipakita ti kinasoldadom kaniak, Lucas.” Nabatad dagiti balikasna ket inunnat ni Lucas ti tugawna a nakaperreng latta kenkuana. “Ta saan ketdin a nadangkok ti gobiernom a mangibabaon kenka a pumatay uray iti panawen ti kappia?”
Kasla nasibugan iti sangatimba a nalamiis a danum ni Lucas. “S-sorry.”
Minatmatanna ti ubbana. Nupay idi kalman laeng nga indagas ti impapanna a gayyem ni Marina, kasla bimmusnag a nalabit gapu iti di agsarday a panangpagatas ken panangpaturogna itoy.
Isagsaganana dagiti bagahena nga agpa-Cagayan idi matoktok ti ridaw ti apartment. Aguraykayo, kinunana, iti babai a nakaubba iti maladaga ta impagarupna a maki-Paskua ket mangala koma iti sensilio. Ngem nagtibbayo idi baliksen ti babai ti “Sharon Vidal?”. Idi agtung-ed, siaalisto ti babai a nangipaubba kenkuana iti maladaga ken nangyabaday iti abagana iti kasla bullalayaw ti marisna a bag. “Naggapu ken ni Marina dagitoy.”
Kasla natukkawan iti karasaen a nagmulagat iti nangngeganna.
“Pasensiakan no nadursokak. Diak mabalin ti agbayag, Kabsat.” Apagsaona, tinaraynan ti taksi nga agur-uray gayam iti kalsada. Nariing ti maladaga ket nagsangit. Dagus a simrek iti apartment a kasla mataltalimpungaw.
Ti la inrasrasonna idi agdamag da Charlotte ken Loida. Anakko ti buniag, napan nakitienda ti kamaestraak nga inana, naallangonna ti pannakailabegna. Masansan nga agpasiar dagiti kamaestraanna iti Sabado ken Domingo iti apartmentda ket agitugot pay dagiti dadduma iti ubbing isu a nalabit kasla kadawyan a damag laeng ti nangngeg dagiti babbalasang. Kalpasan a napaturogna ti maladaga iti atiddog a sopa, binukitkitanna ti bag. Mamador, sumagmamano a lampin ken surat ti nagyanna. Nalasinna ti surat-ima ni Marina: Patgek a gayyem, Anakko ni Eman wenno Emmanuel Garcia. Itay laeng Setiembre a nagpasngayak. Daydi nangi-treat kadata idiay Chowking dita España, ni Emilio Garcia, malagipmo? Daydi kunak a Sec-Gen ti Bayan Muna? Isu ti amana.
Komustakan? Ammok, nagballigika iti kunam a dangadangmo. Wen, pudnoka, dangadang met ti mangyaon iti napanglaw a kaamaan nangruna ket ipatpategmo unay. Congrats, outstanding teacher ti MES!
Napiaak met latta. Napiakami latta. Nupay nalidem dagiti dana a daldaliasatenmi iti aldaw ken rabii, makariknaak met iti babassit a balligi. Ngem ad-adda a makariknaak iti pannakaupay iti di agressat a pannakaidasay dagiti kakabsat. Awatek itan a pudno a narikut a gaw-aten ti tartarigagayanmi, ti sapasap a wayawaya ken progreso ti pagilian.
Gayyem, agpasigak kadin, aya? Basolko no ibagak a paset ti anakko iti rebolusionko. Adda bukodna a biag. Ket kayatko met a mapadasanna ti normal a biag, normal nga agarapaap iti kayatna met a biag. Idiay Infanta, iti pagtaengan a nangmuli kaniak, kayatko met a dumakkel ti anakko a napnek iti ayat ken dungngo dagiti ipatpategko. Nupay ammok, saanak a maikari nga anakda.
Dita Manila a nagpasngayak ngem imbatik pay laeng ken ni Jane, gayyemko idi dita Diliman. Aktibo met ket amangan no saan a makaawid ti anakko.
Saan a narikut ti dalanmo nga agpa-Quezon, siguradok dayta. Inton sumangpetka sadiay, yabrasamto man ti pammategko kadakuada.
Natalinaay a Paskua, Gayyem. Ipatpategka.
Ibabaetdakam latta, Marina
Dina napengdan ti luana. Sikikidem, nayasidegna ti surat iti barukongna. Kasla makitkitana iti alintataona ni Marina.
Inayabanna a dagus da Charlotte ken Loida. Pinagkarina dagiti dua sakbay nga inestoriana no apay nga adda sadiay ni Eman. Ni Marina ti immuna a nakapasiganna iti Magsaysay Elementary School iti España ken nagangayanna, nagbalin a kaasitgan a gayyemna. Nalabit gapu ta agkataebda ken agpada a damonat’ mangisuro. Masansan a sagutan daytoy iti libro iti historia ken pilosopia.
“Tapno saan laeng a numero ti nagyan ti utekmo.” Agkatkatawa daytoy. “Ken tapno usarem daytoy.” Tinapikna ti kanigid a barukongna.
Napangilangil ni Sharon. Saan a maipanggep ti ayat ti kayat a sawen ni Marina ta naestoriana idin ni Lucas, ti kaadalanna iti sekundaria a nag-PMA, a nangisagutanna iti “wen” iti panagturpos daytoy iti napalabas nga Abril. Balediktorian ken anian a nagtaer, Gayyem, inkidkiddayna ken ni Marina nga agsasaruno ti panagtung-edna.
Nagsardeng laeng nga agkilliit idi kuna ti gayyemna: sayang nga utek ta nasursuruan laeng a pumatay. Pettat ti panagkusilapna. Nagpadispensar ni Marina. Manipud idin, dinan dakdakamaten no kasano ti kinasirib ken kinataer ti ay-ayatenna.
Iti nakemna, ti panangtapik ni Marina iti kanigid a barukongna ket panangidariragna manen iti masansan a yarungaingna: adu ti utek dagiti agtakem. Ngem utek a makaammo laeng no kasano ti manggundaway ken no mano ti magundawayanda. Awan ti pusoda a makarikna iti no mano ti agsagsagaba gapu kadakuada.
“Numero met la ngamin ti inadalko dita NTC, Gayyem.”
“Sika met. Diak met naadal ket dagitoy idiay UP. No dumakkelka idiay Quezon, maawatannak.”
“Idiay Cagayan, napadasak ti maturog a lallayan dagiti ragutok ken kanalbuong.” Pinerrengna ni Marina. Masemsemen iti gayyemna. “Siam ti tawenko idi pinarbangon nga agdung-aw ni inang. Napan la nagway ti angkelko a buridekda, imbagadan nga espia ti gobierno. Innemda. Linaplapda dagiti dapanda sa pinagtaraytarayda ida.”
Naikuleng ni Marina.
“Misis, okey kanon.” Nakigtot idi kalbiten ti dispatcher ti kanawan a sikona. “Nagpipinnasalbada la kano!” Nagpugtit ti dispatcher. Insublina ti selponna iti bolsana. Winagwag ni Sharon ti ulona.
Iti likud ti drayber ti naglugananna ta impatang ti dispatcher, amangan kano no maletlet ti anakna. “Lagot tayo kay Ser…” Timmangad kenkuana ti dispatcher. Nalagip ni Sharon ti kuna daytoy a kanayonda a masaneb.
“Sotelo. Teniente Lucas Sotelo.” Impigpigsana ti bosesna ta umaringawngawen dagiti pasahero nga agsapul iti pagtugawanda ken dagiti aglaklako iti nadumaduma a masaramsam. “Agyamanak, Manong.”
Nagareng-eng ni Eman. Pinikpikna ti bukot ken patong daytoy. Nagkidem sa nagkararag.
Nariinganna laengen ti apagapaman a panagtaltag ken panaglikko ti bus. Nakitana ti arko ti “Lalawigan ng Quezon, Tuloy Po Kayo.”
Nagsangit ni Eman. Inruarna ti mamador iti backpack. Nagsardeng ti maladaga nga agsangit idi mapaammalanna iti mamador ken mapikpikna iti babassit ti patongna.
“Inauna?” Timmaliaw ti apagtapogna ngata iti kuarenta a baket. Napuskol ti labbasit iti panglitemen a pingping nga ad-adda a pinagkullapit ti napakulot a buok.
“Wen, Manang.” Immisem tapno masumra ti panagbara dagiti pingpingna. Iti umuna a gundaway, ita laeng nga aglibak ket iti pay nataengan.
“Engkuentro kano idiay Real, sa mapankayo?” Nagwagis ket nadlaw ni Sharon ti polseras daytoy nga amarilio.
“Diak met ammo itay, Manang. Amangan no awan ti agbiahe iti bisperas ti Paskua.”
“Teniente, kunam itay ti lakaymo? Dinaka inawagan?”
Ninamnamana dagitoy a saludsod ngem dina ninamnama a makatumpong iti usisera. “Saan met nga idiay Real ti pagtarusak, Manang. Adda kabagianmi idiay Infanta.” Mamimpat iti lagipna ti ipapanda idi ken Marina idiay lugarda. Napatak iti panunotna ti gupit ken takder da Ama Roman ken Ina Pining. Nakaay-ayat ti panagestoriada iti amin a banag agingga iti umno a panangibaddek iti daga a manggabur iti bukel ti utong nga imulada. Nupay ammonan dagita a banag iti panagdakkelna iti away, ines-isemanna laeng dagiti agassawa. Ket ita, napatak iti lagipna ti pagtaengan iti nauneg a bario ti Infanta. Ammona la ketdi ti isungbatna no agdamag pay ti baket. “Pagawidanyo kadi, Manang?” sinaludsodna iti nakamuttaleng kenkuana a babai.
“Agyanak idiay Kingsbil Subdibision idiay Pasig. Dinto met makaanay ‘ta maug-ugingan ni lakay iti lima nga annakmi. No koma mabalin la nga isalda ti nagtakderan ti balay, nabayagen nga awankam idiay. Ngem dida met gatangen ‘ta Sirtipikit op Len Unersip Award, diaske! Ay, Apo, nagrigat la ngaruden ti biag, nakagasgastador dagiti sinal-it nga ubbing. Dagita dad’ta kusayak, kakaasiak a nakilinnetlet idiay Divisoria. ‘Pia lang met, a, a pagpangasda. No koma kas idi ubbing datao nga adda la ket malamut, uston! Niay, ta adda la ket rummuar ta tibi, ali, magsipagatangen!”
Adu pay ti inestoria ti babai. Ngem agtatapaw ti imatang ni Sharon kadagiti malabsanda.
Nagsardeng nga agsao ti babai idi agangay. Nagsuyaab. Nagdungsa. Nagurok.
Kimmalipkip ti lugan kadagiti bantay. Napasidduker ni Sharon kadagiti nauneg a derraas a matan-awanna iti nakarikep a tawa iti batogna. Kinayepkepanna ni Eman ta sumrek ti angin ken arimukamok manipud iti tawa ti bus iti batog ti drayber. Agsinsinublat ti rupa ni Eman ken ti narasay a bakir a kumkumotanen ti angep a matmatmatanna. ‘Yanda ngata dita? sinaludsodna iti nakemna iti pannakalagipna kada Lucas ken Marina.
Aglalaok ti mariknana iti pannakalagipna ken ni Lucas. Dina maawatan ti bagina ta kanayon nga agdandanag iti napalabas nga aldaw. Gapu kadi kadagiti mabuybuyana iti telebision a masansan nga engkuentro? Dina met maawatan ti bagina no apay nga iti umuna a gundaway, nagdarasudos iti biag ti kaayan-ayatna. Dinawatna a pumanawen iti Army. Napigsa a paggaak ti insungbat ni Lucas. Ammom a saan a mabalin! Pinagbasanak ti gobierno, inwingiwing ni Lucas. Idi inyipitna ti naglinnaga a dakulapna kadagiti tumengna, isu pay laeng ti panagpormal ti kaayan-ayatna.
“Ipatpatalonyo met laeng dagiti dagayo idiay Rebecca.” Nalagipna ti panangdamag ti maestrada kadagiti ambisionda idi umuna a tawenda iti haiskul. Abogado tapno ikalintegakto dagiti marigrigat, kuna ni Lucas ket nagpapalakpakda. “Agawidta — itan.”
“Saan a kasta ti kalakana, Sharon.”
“Saan met laeng a dakayo.” Naalumanay ti boses ni Sharon. “Daydi angkel. Adutayo a biktima.” Nalagipna ti agtutubo a kasla ubing a nagsangit iti saklotna, asidegen a Paskua iti maikadua a tukadda iti haiskul. Nagramaram iti sibubukel nga ili ti panangpuor dagiti rebelde iti pamilia ni Lucas iti panagkitakiten dagitoy a mangted iti tulongda. Ginungtoban dagiti rebelde ti dakkel a kamarin ti irik, dakkel a balay agraman dagiti dadakkelna ken kakaisuna a kabsatna a babai. ‘Imbag ta naladawda a nakaawid iti panagpraktisda iti drama a Pamaskua. Nalabit, nairaman koma met ni Lucas.
“Dinadaelda ti arapaapko.” Nagraed ni Lucas. Nalabit gapu iti aruat daytoy a polo ken maong a Guess, nagkilno ti barukong ni Sharon idi awan ti makitana nga apuy kadagiti mata ni Lucas a nagaponen manipud iti daydi nga aldaw a panagsangsangitna. Saksi ni Sharon no kasano a nagbalin a naulimek ti sigud a mannakiangaw nga agtutubo. Nupay nagtalinaed a kalaingan iti klaseda, masansan a kumaykayakay kadagiti ummong: nairteng ti panangtannawagna iti adayo a kabakiran iti abagatan.
“Ket kayatmo nga uray ti arapaapta, madadael?” Sineknan ti aligagaw iti pannakalagipna iti masansan nga ibagbaga dagiti pannakabagi ti linteg: adda iti tanem ti maysa a sakami.
“Rumbeng a maipaay ti hustisia iti pamiliak.”
“No agsaoka iti hustisia, Lucas, kasla dimo marikna ti ar-aramiden ti militaria kenka. Agingga ita, tenienteka pay laeng. Awan met ti sabali nga impaaramidda kenka no di pumatay iti dim’ kabusor idiay Mindanao.” Kayatna ita nga arakupen ti ay-ayatenna ngem nagtalinaed iti nagtugawanna. Dina maawatan ti bagina no apay a maisawangna dagita iti lalaki a nagtamedanna iti kinasirib.
“Ur-urayekon ti panagbalinko a kapitan…”
“Saan a ti kinasoldadom ti tinarigagayak, Lucas. Inawatko ti ayatmo ta mangnamnamaak a sabali ti kayatmo nga aramiden. Dimo maikalintegan dagiti nakurapay no iti imatangda, sika ti berdugo dagiti kas kadakuada.” Iti liman a tawen a panagisurona, ammona a nawadan ti nasukisokna. Saan laengen a numero ti nagyan ti utekna, a kas kuna ni Marina. Kas mangisursuro, inusarna ti panunot ken pusona a nangamiris kadagiti pasamak iti aglawlaw.
Ngem dina naallukoy ni Lucas.
Naganit-it dagiti ligay ti bus iti panagsardengna. Panakkelen ti kalapaw iti kanawan ti kalsada a napalawlawan kadagiti naisako a darat. Immuli ti lima a militar. “Checkpoint laeng, apo!” natibker ti bosesda. Nakariing ti babai iti abayna.
Agarup naggiddan ti panagrungaab ni Eman ken ti panagsinnungbat dagiti kanalbuong iti direksion a pagturonganda. Nagtibbayo ni Sharon. Apagapaman a nagsardeng dagiti militar. Nagsasabat dagiti malaglagawan nga imatang. Adda nangipukkaw iti “Apo, kaasiannakami!”
Nagpaut dagiti ragutok ken kanalbuong. Insamirana a pinikpik ti kanawan a patong ni Eman. Insubona ti mamador ngem naiwalin laeng iti apagapaman a gulagol a pinarnuay ti panagsangitna.
Nagdayyeng ni Sharon sa inyiniinna ti maladaga. Kasla magunggonen ti bus iti panagriknana nupay kasla mapalpalek laeng a pasok ti wayway ti nuang ti panagdengngegna kadagiti putok. Timmannawag iti direksion a paggapuan dagiti putok. Immuli ti arigenggen iti barukongna.
Intuloy dagiti soldado ti nagsukimat. Tinannawaganda ti kargadera iti bubongan ti bus. Siniripda ti sirok dagiti tugaw. Sinukainanda dagiti bagahe iti pasilio ti bus. Dimsaagda. “Ser, agtuloykami?” Kinudkod ti drayber ti teltelna.
“Ket wen, a! Adayo dayta, kunada la ngaruden!” Pukkaw ti soldado.
“Merry Christmas!” Binanugbogda ti bakrang ti bus. Nagpangato ti bangir nga ungto ti naibalangan a kawayan. Nagabante ti bus.
“Maikalima daydiayen, a.” Intanabutob ti lalaki iti likudna. “Pumudpudot a talaga ti rinnupak.”
“Kasanon no maipittayo, nay?” timek ti baket iti likud.
In-inut a nagsardeng ti panagsangit ni Eman. Idi laeng a madlaw ni Sharon a nakarupanget ti babai iti abayna. Inammalan ni Eman ti mungay ti mamador. Nagareng-eng bayat ti panagnutnotna.
Napaanges iti nauneg ni Sharon. Inay-ayamna ti kanawan nga ima ni Eman a pinolserasanna iti naubong a bukel ti bugbugayyong. Kasla ad-adda a timmingra dagiti nangisit ken nalabaga a tinukel iti nakapudpudaw a kudil. Kas iti inana, intalukatik ti isipna.
“An-anibmo.” Binissayot ni Sharon ti polseras a bugbugayyong iti sumungsungad a gayyemna. Naparupanget idi madlawna nga agkalkaling-etan daytoy. Pinangato-pinababana a kinita ti gayyemna a nakakamiseta iti nangisit. Impapanna lattan a naggapun iti Mendiola a nagralianda iti panangdawatda kano nga ibasura ti gobierno ti Oil Deregulation Law. “Isu met la a dika nasirip itay iti kuartom.”
Nagtalangkiaw ni Marina. Ammo ni Sharon a sisiimen daytoy no sumungad ti prinsipalda ta amangan no madatnganna ida ket masumaria manen ti gayyemna a nangpanaw iti klasena ken no apay a di nakauniporme. Nupay uppat a bulan pay laeng a mangisuroda, masansanen a kuestionaran ni Marina ti prinsipal tunggal mitingda: Apay nga alaenmi iti sueldomi ti igatangmi kadagiti material iti panagisuromi? Apay a sumagmamano laeng dagiti mabalin nga agenrol iti masteral ken sungbatan pay ti eskuelaan? Apay nga isu nga isu dagiti ipatulod ti eskuela kadagiti seminar?
“Kunak manen, dayta ti an-anib.” Intudo ni Marina ti kanigid a barukong ni Sharon. Innalana ti polseras. Insuotna iti kanawan a pungupunguanna. “Ken daytoy!” Intag-ayna ti kanawan a gemgemna.
Imbakalna ti imatangna iti narasay a bakir. Idi agangay, kimmusnaw ti panagkitana iti idadam-eg dagiti matana. Malagipna ti panagarimasa dagiti mata ni Marina iti panagkitakitna a kumappeng iti grupoda a mangisursuro: “Dua ti adiek, Gayyem. Makitaltalon laeng dagiti dadakkelko. Awan ti ammok a sabali a pagsapulan.”
Nagdissaagda iti sentro ti Infanta. Nagsasaruno dagiti aglaklako, agbagkat kadagiti bagahe, ken agkaroling nga immasideg iti bus.
Sinimpana ti lampin ni Eman idi makadissaagda. Nasalemsem ti pul-oy nupay mangrugin nga agmaga dagiti sementado a kalsada, pader ken pasdek ta pasaray sumirip ti agtindeken nga init. Tinangadna ti deppaar ti Sierra Madre, nalabit gudua manipud iti tuktok daytoy ti kinumotan ti ulep. Tumanayutoy dagiti tattao iti palengke a kaabay ti terminal ken iti munisipio, plasa ken simbaan a nagsisinnango iti bangir ti kalsada.
Umaskaw koman nga agturong iti terminal ti traysikel nga agpa-Marangya nga impatuldo ti konduktor ti bus idi pagam-ammuan ta agrungaab ni Eman. Natnag ti mamador nga am-ammalanna.
Di maawatan ni Sharon no apay a nagtibbayo bayat ti panangpidutna iti mamador. Nadlawna nga agturong dagiti tattao iti bangir ti kalsada, iti sango ti munisipio.
Kinepkepanna ni agsangsangit latta nga Eman. No apay ketdi a kasla adda nagpartaan kenkuana ken kasla adda bileg a nangiduron kadagiti aglamlamiis a sakana. Nakalinnetlet a dagus met a wayaanda gapu iti pumigpigsa a sangit ni Eman a maigamgampor itan iti tabbaaw ken sakuntip ken bugtak. Inapputna ti agongna idi makasay-op iti nalangsi.
Iti tengnga dagiti nagaribungbong a pakairamanan ti sangapulo a militar, tallo a bangkay ti nakumotan iti malong ken berde a kapote. Nagsikaw ti rusokna. Naglammin ti bagina idi madlawna ti nalukaisan a pungupunguan ti akintengnga: nagpolseras iti bugbuggayyong!
Pettat ti panagtarayna iti yan ti bangkay. Kinepkepanna ni agsangsangit nga Eman bayat ti panaganug-ogna. Kasla naadasan iti pigsa ket nagluspak. Binatak dagiti dua a militar. Situtulok idi awiden dagiti militar iti medio sagpat a paset ti sango ti munisipio, iti ‘yan ti flagpole. Tapno laeng agtupak ti lubong iti makitana: apagisu a kumotanda ti bangkay iti stretcher nga ur-urayen ti agsirsirena nga ambulansia. Kasano a malipatanna dayta a bagi? Ti bagi a nangikut iti amin a napintas iti lubongna.
Lucas! impukkawna ket binay-anda a tinaray ken inarakupna ti bangkay. Aglalabbeten dagiti alintatao iti panunotna: panagkumegda iti bunton ti garami bayat ti kanalbuong, ti nalidem a parbangon a panagdung-aw ni inangna, dagiti beggang iti mata ni Lucas, ti naitag-ay a nakapolseras a takiag ni Marina, ti arapaapna a natalingenngen a pagtaengan. Nagdanggay ti sangitda ken ni Eman. Naasut ti nabatbati pay a pigsana.
AGLULUA, inyawat ni Sharon ni Eman iti nakamuttaleng nga Ama Roman ken Ina Pining iti sango ti ridaw ti dua kadsaaran a kayo a balay. Kasla sangapulo a tawen ti timmaengan dagitoy. Nagminar ti siddaaw ken rag-o kadagiti nakuribetbet a rupa iti nakitada: nagulo a buok ken namilkatan iti pitak ken dara a kawes. Nagsabat ti imatang dagiti agassawa ket naginnunada a nangidusngo iti maladaga nga agsangsangit.
“Ni Eman, anak ni Marina.” Naganug-ogen ni Sharon
Naregreg dagiti lua ti lakay ken baket. Inawat ni Ina Pining ni Eman bayat ti panangapros ni Ama Roman iti daradara a lampin ti maladaga.#
[naipablaak iti pammalubos ti autor]
